Obóz pracy przymusowej w Koninie-Czarkowie został założony na potrzeby kolei. Więźniowie obozu w Czarkowie byli zmuszani do katorżniczej pracy przy rozbudowie stacji kolejowej w Koninie i innych prac przy linii kolejowej Poznań-Warszawa. Warunki w obozie, jak wszędzie w takich miejscach, były ciężkie, dzienne wyżywienie więźniów składało się z czarnej kawy i kromki chleba na śniadanie, a po powrocie z kilkunastogodzinnej pracy z zupy gotowanej na obierkach ziemniaków, pokrzywach lub brukwi. Był to też jeden z nielicznych obozów pracy, w którym wybuchł bunt. 12 sierpnia 1943 roku zamknięci tam Żydzi nie chcąc poddać się bez walki chwycili za broń przeciwko swoim oprawcom.

Jednym z więźniów, a zarazem jednym z buntowników, był rabin Jehoszua Mosze Aaronson. Urodził się w Sannikach w woj. mazowckiem w roku 1910 i był synem rabina Michaela Elijahu Aaronsona, syna rabbiego Jehoszuy Aaronsona z Augustowa. Aaaronson spisywał na skrawkach papieru wydarzenia, które miały miejsce podczas jego pobytu w obozie.

Nad jego zapiskami pracowała zmarła w roku 2020 niestrudzona i zasłużona badaczka dziejów Żydów z Konina i okolic, dr Łucja Pawlicka-Nowak, również archeolożka, autorka m.in. publikacji naukowych na temat poszukiwań archeologicznych prowadzonych na terenie ośrodka zagłady w Chełmnie nad Nerem w latach 1986-1987 oraz 1997-2006, czy niedawno wydanego znakomitego zbioru dokumentów dotyczących Chełmna i getta wiejskiego w Czachulcu, zatytułowanego Świadectwa Zagłady, dyrektorka Muzeum Okręgowym w Koninie w latach 1975-2006.

Rezultatem jej prac jest właśnie książka Zwój domu niewoli. Książka ta, to dziennik prowadzony przez rabina Aaronsona przez siedemnaście miesięcy spędzonych przez niego w obozie pracy w ówczesnym Czarkowie, tuż przy przejeździe kolejowym dzielącym ulice Kolejową i Torową. Dziennik ukazał się po polsku po wielu staraniach dr Łucji Pawlickiej-Nowak. Wydawcą polskojęzycznej wersji jest Muzeum Okręgowe w Koninie. Odbyły się też dwa spotkania autorskie poświęcone książce. Pierwsze wiosną 2017 roku, zorganizowane przez ówczesnego dyrektora Muzeum Okręgowego w Koninie Lecha Stefaniaka, na którym - o dziwo - zmarginalizowano rolę dr Pawlickiej-Nowak, oraz kolejne 15 grudnia 2017 roku, wynikające z niedosytu, a zorganizowane przez Stowarzyszenie FRYDHOF we współpracy z Młodzieżowym Domem Kultury w Koninie.

Łucja Pawlicka-Nowak

Jak mówiła wówczas dr Łucja Pawlicka-Nowak Zwój domu niewoli, opublikowany został w Izraelu po hebrajsku przez syna Aaronsona w książce Alei Merorot. To dzieło niezwykłe, które dokumentuje niemal dzień po dniu wydarzenia w obozie pracy dla Żydów w Koninie-Czarkowie. Dowiadujemy się z niego m.in. o tym, że informacje o ośrodku zagłady w Chełmnie były znane Aaronsonowi jeszcze w Sannikach, skąd pochodził, i że wysłuchał w Gostyninie uciekiniera z Chełmna Michała Podchlebnika. Aaronson był związany z Koninem, pobierał nauki u znanego konińskiego rabina Jakuba Lipszyca, jak również ożenił się z koninianką Cywią, córką rebego Hanocha Grinbojma. W spotkaniu tym wzięła również udział Małgorzata Lipska, tłumaczka Zwoju domu niewoli, która na zmianę z dr Łucją Pawlicką-Nowak udzielała odpowiedzi na pytania publiczności. Spotkanie to było okazją do tego, aby szerzej porozmawiać o samym obozie w Koninie-Czarkowie, o pracy nad książką, czy docieraniu do informacji niezbędnych przy jej opracowywaniu.

Spotkanie zakończyła niespodzianka, przygotowana przez Stowarzyszenie FRYDHOF. Łucji Pawlickiej-Nowak wręczono dwa listy z podziękowaniami za jej wieloletnie zaangażowanie w przywracanie pamięci o społeczności żydowskiej, zamieszkującej ziemię konińską i okolice do czasu Zagłady. Listy napisali Theo Richmond, autor historyczno reporterskiego wspomnienia o konińskich Żydach Uporczywe echo. Sztetl Konin oraz Michael Schudrich, naczelny rabin Polski.

Książka Aaronson jest obecnie jednym z nielicznych i chyba najcenniejszym źródłem informacji o tym, co działo się w obozie w Koninie-Czarkowie. Sama zaś postać nieodżałowanej dr Łucji Pawlickiej-Nowak pozostaje we wdzięcznej pamięci tych, którym losy Żydów z Konina i okolic nie są obojętne.

Dziękuję Damianowi Kruczkowskiemu za zgodę na upublicznienie tekstu na stronie Chaim/Życie.

PS. Osobną sprawą od zawartości dziennika Aaronsona pozostaje zawartość wstępu, jaki do książki napisał ówczesny dyrektor Muzeum Okręgowego w Koninie Lech Stefaniak. Znalazły się w nim polityczne i ksenofobiczne uwagi potwierdzające, niestety, stereotypy o Polakach-antysemitach. Więcej o tym w jednym z linków. (an)