Projekt ma wypromować miasto i okolice poprzez wyeksponowanie jego ciekawej przeszłości i wielokulturowego charakteru, jak również podkreślić znaczenie Wągrowca i okolic jako ośrodka kulturotwórczego w regionie Pałuk i centralnej Wielkopolski. Celem projektu jest również ocalenie od zapomnienia wybitnych wągrowczan (osób urodzonych w tym mieście bądź związanych z nim w jakimś okresie swego życia osobistego i zawodowego), którzy dzięki swoim niebanalnym dokonaniom zasługują na upamiętnienie - trwałe zaistnienie w przestrzeni publicznej miasta i powiatu oraz w świadomości mieszkańców.

W ramach projektu w ostatnich latach zostały przeprowadzone takie działania, jak:

Rok 2015 - wspólne zorganizowanie z Miejskim Domem Kultury konkursu fotograficznego poświęconego zabytkom kultury niemieckiej i żydowskiej na terenie powiatu wągrowieckiego.

Młodzież oprowadza wycieczkę śladami Żydów po Wągrowcu - przystanek przy dawnym cmentarzu żydowskim

Rok 2016: warsztaty historyczne dla młodzieży Wągrowiec: czas odnaleziony w Muzeum Regionalnym; warsztaty antydyskryminacyjne ze Stowarzyszeniem „Jeden Świat” z Poznania; przygotowanie wycieczek po Wągrowcu szlakiem żydowskim i niemieckim dla uczniów I LO i Gimnazjum nr 1 Gminy Wągrowiec; przygotowanie wraz z uczniami broszury turystycznej, która została wydana przez Urząd Miejski w Wągrowcu.

Rok 2016: wydarzenia związane z promocją twórczości poety, pisarza i krytyka literackiego, absolwenta Królewskiego Gimnazjum Klasycznego (obecnie I LO) Carla Hermanna Bussego. W jego ramach przetłumaczono wiersze poety, zorganizowano wraz z OPP koncert oraz prelekcję na temat życia Bussego, wydano folder z jego biografią. Odbył się także wykład Julianny Redlich z Uniwersytetu Wrocławskiego Carl Busse – zapomniany opiniotwórca.

Rok 2017: działania Ślady (nie)pamięci ku czci wągrowieckich Żydów, w ramach których odbyły się uroczystości na kirkucie, spacer po mieście śladami wągrowieckich Żydów dla mieszkańców i zaproszonych gości, montaż słowno-muzyczny w auli I LO w Wągrowcu, oraz odczytanie nazwisk ofiar Holokaustu z terenu powiatu wągrowieckiego. Doszło także do spotkania ambasadorki Izraela w Polsce Anny Azari z młodzieżą i spaceru z panią ambasador szlakiem wągrowieckich Żydów przeprowadzony przez młodzież. Przygotowano i wydano broszurę o historii wągrowieckiej społeczności żydowskiej.

Rok 2017: członkowie Stowarzyszenia przygotowali tablice informacyjno-historyczne na cmentarze żydowski i ewangelicki.

Rok 2017: otwarcie wystawy o społeczności żydowskiej w Wągrowcu pt. Ślady (nie)pamięci przygotowanej w 2017 roku przez WSSK, a współfinansowanej przez Starostwo Powiatowe i Gminę Wągrowiec. Wystawa została także pokazana w dniach 28 marca - 27 kwietnia 2019 roku w Domu Spotkań w Poznaniu przy ul. Żydowskiej 15A.

Wystawa Ślady (nie)pamięci

Rok 2018: Ponad 200 uczniów, uczennic i nauczycieli z wągrowieckich szkół średnich: I LO, Zespołu Szkół nr 1, Zespołu Szkół nr 2 oraz Szkoły Podstawowej im. Marii Konopnickiej, wzięło udział w bezpłatnym pokazie fabularyzowanego filmu dokumentalnego Kto napisze naszą historię, który został sfinansowany przez Fundację Forum Dialogu w Warszawie.

Rok 2019: wizyta Petera Wollinskiego z Australii, który odwiedzał Wągrowiec, Łekno, Gołańcz, Rogoźno i Wronki w poszukiwaniu śladów przodków, szczególnie swojego urodzonego w Wągrowcu ojca.

Rok 2020: prelekcja na konferencji pod hasłem Żydzi w Wielkopolsce w XX wieku. Historia i pamięć.

Rok 2020: warsztaty historyczne poświęcone lokalnej (wągrowieckiej) społeczności żydowskiej dla młodzieży oraz wizyta w Muzeum Kulmhof – byłym niemieckim Obozie Zagłady w Chełmnie nad Nerem.

Pamięć o Żydach wągrowieckich po 1945 roku

Poniższy tekst pochodzi z publikacji Śladami (nie)pamięci”. Historia Żydów wągrowieckich autorstwa Sebastiana Chosińskiego, Danuty Chosińskiej i Marcina Moeglicha, wydanej w 2017 roku przez Wągrowieckie Stowarzyszenie Społeczno-Kulturalne im. Stanisława Przybyszewskiego. Przytaczamy go, bo opowiada dopowiada do tekstu powyższego historię powojennych wysiłków podejmowanych w Wągrowcu w celu zachowania pamięci o żydowskich współmieszkańcach miasta.

W wyniku polityki prowadzonej przez nazistów lata 1939-1945 przeżyła tylko niewielka cząstka – w porównaniu z przedwojenną ich populacją – Żydów mieszkających na ziemiach II Rzeczypospolitej. Nie inaczej było w przypadku Wągrowca, którego żydowscy mieszkańcy prawie w stu procentach zginęli w obozach masowej zagłady. Jednym z nielicznych, którzy ocaleli, był urodzony w Wągrowcu w 1902 roku Eryk (Erich) Kron. Kronowie należeli do przedwojennej żydowskiej elity miasta. W należącej do rodziny kamienicy przy ulicy Bydgoskiej, nieopodal Rynku, Eryk prowadził sklep z motocyklami, odbiornikami radiowymi, maszynami do szycia i centryfugami (wirówkami do mleka). Wziął udział w kampanii wrześniowej, później trafił do obozu jenieckiego w Ostrzeszowie i do Auschwitz; cudem udało mu się przeżyć. Po wojnie postanowił wrócić do Wągrowca. Wraz z poznaną w Warszawie, pochodzącą z terenów dzisiejszej Ukrainy (z Wołoczysk na Wołyniu), młodszą od siebie o dwadzieścia cztery lata żoną Bellą (Bebą) i jej synem z pierwszego małżeństwa, Piotrem, zamieszkał w oficynie rodzinnej kamienicy. W znajdującym się na tyłach budynku warsztacie naprawiał rowery i centryfugi. Niebawem urodziła im się córka, Ewa, która zmarła, mając niespełna trzy lata – pochowano ją na cmentarzu farnym.

Eryk opiekował się także pozostałościami po kirkucie, na co przeznaczał pieniądze przesyłane przez brata Hermanna mieszkającego po wojnie w Berlinie. W 1964 roku za namową małżonki zdecydował się na emigrację – przez Wiedeń i Triest – do Izraela. Do pozostawionych w Wągrowcu przyjaciół przysłał list; pisał w nim między innymi: „Uczymy się hebrajskiego na specjalnych kursach i powoli zaczynamy porozumiewać się w tym języku. Proszę się nadal opiekować cmentarzem i grobami (…). Jesteśmy ciekawi, co nowego w naszej okolicy”. Kronowie otrzymali mieszkanie w Jerozolimie. Niestety, w nowym otoczeniu Eryk zaczął podupadać na zdrowiu psychicznym (co było zapewne skutkiem tortur, jakim poddany był w czasie pobytu w Auschwitz). Bella skontaktowała się wówczas ze szwagrem Hermannem, który był znanym berlińskim adwokatem. Dzięki jego wsparciu Eryk został przewieziony do Niemiec i umieszczony w luksusowym pensjonacie, gdzie wkrótce zmarł. Bella wraz z Piotrem, który zmienił imię i nazwisko na Pinchas Szahar, pozostali w Izraelu.

Młodzież sprząta lapidarium na ternie dawnego cmentarza żydowskiego w Wągrowcu

Okres komunistyczny nie sprzyjał utrwalaniu pamięci o żydowskich mieszkańcach miasta. Odpowiednie działania można było podjąć dopiero po przełomie politycznym 1989 roku. W lipcu 2001 roku władze trzech miast partnerskich – Wągrowca, niemieckiego Adendorfu oraz węgierskiej Gyuli (przy współudziale Niemieckiego Ludowego Związku Opieki nad Grobami Wojennymi) – zdecydowały się na zorganizowanie międzynarodowego obozu młodzieżowego, którego celem było uporządkowanie cmentarzy, jakie pozostały po zamieszkujących miasto przed wojną mniejszościach narodowych. Młodzież niemiecka i węgierska – wraz ze swoimi opiekunami – wyciągnęła z nurtów Wełny płyty nagrobne (macewy), którymi naziści po 1939 roku wzmocnili brzegi rzeki. Na poniszczonych płytach można było przeczytać napisy w językach hebrajskim, jidysz bądź niemieckim. Widoczna była również charakterystyczna ornamentyka, czyli winorośle, rybie łuski, przełamane róże. Jedna z niemieckich uczestniczek obozu stwierdziła, że tym sposobem wraz ze swoimi rówieśnikami „naprawiali zło, jakie wyrządzili ich dziadowie”. Jesienią 2001 roku na terenie dawnego cmentarza powstało lapidarium. Obok wydobytych macew stanęła marmurowa tablica poświęcona „Żydom polskim, przez wieki współtworzącym to miasto”. Latem 2015 roku obniżył się poziom wody w Strudze Gołanieckiej, odsłaniając kolejne macewy; je również wydobyto z myślą o umieszczeniu na terenie istniejącego już lapidarium, do czego doszło w maju 2017 roku podczas poświęconej wągrowieckim Żydom uroczystości pod hasłem „Ślady (nie)pamięci”.

Tablice informacyjne ustawione na terenie dawnych cmentarzy: żydowskiego i ewangelickiego

Wcześniej – zimą 2016 roku – młodzież I Liceum Ogólnokształcącego im. Powstańców Wielkopolskich oraz Gimnazjum nr 1 Gminy Wągrowiec im. Marii Konopnickiej wzięła udział w zorganizowanych we współpracy z Muzeum Regionalnym i pod patronatem Wągrowieckiego Stowarzyszenia Społeczno-Kulturalnego (WSSK) im. Stanisława Przybyszewskiego warsztatach pod hasłem „Wągrowiec: czas odnaleziony”. W ich efekcie zebrano materiały, które posłużyły stworzeniu szlaków turystycznych śladami wągrowieckich Żydów i Niemców. W formie broszur jesienią 2016 roku opublikował je Urząd Miejski. Wiosną następnego roku WSSK – we współpracy z Muzeum Regionalnym oraz I Liceum Ogólnokształcącym – zorganizowało cykl imprez pod hasłem „Ślady (nie)pamięci”. W jego ramach 22 maja 2017 roku w auli I LO odbyło się spotkanie młodzieży szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych Wągrowca z ambasador Izraela Anną Azari. Trzy dni później na dawnym kirkucie oficjalnie odsłonięto tablicę informacyjną poświęconą historii cmentarza (w językach polskim i angielskim). Tego samego dnia w I LO nastąpiło uroczyste otwarcie wystawy poświęconej wągrowieckim Żydom, któremu towarzyszyły montaż słowno-muzyczny oparty na wierszach Friedy Mehler, Gertrud Kolmar i Lessie Sachs-Wagner, koncert duetu Grzegorz Tomaszewski (cytry) i Łukasz Mirek (akordeon) oraz apel pamięci ofiar Holokaustu z powiatu wągrowieckiego. Dzięki tym inicjatywom mieszkańcy oraz turyści odwiedzający Wągrowiec mogą lepiej poznać zapomnianą historię miasta.

Publikację Śladami (nie)pamięci”. Historia Żydów wągrowieckich Chaim/Życie zamieścił w całości w postaci pdf-a w tekście Z Wągrowca do Berlina i Chicago.

Dziękuję Danucie i Sebastianowi Chosińskim za udostępnienie tekstów oraz zdjęć portalowi Chaim/Życie.