W każdej wspólnocie żydowskiej bożnica była miejscem centralnym, „sercem gminy”, gdzie odprawiano modlitwy, czytano i rozważano Torę, gdzie toczyło się życie kulturalno-religijne. Wśród wyznawców judaizmu panował religijny nakaz organizowania wspólnego miejsca modlitwy tam, gdzie osiedliło się co najmniej dziesięciu dorosłych mężczyzn. Wzmianki o pierwszej, drewnianej synagodze w Bojanowie pochodzą z końca XVIII wieku. W piśmie komornika z 1793 czytamy m.in., że: Gmina w Bojanowie ma synagogę, ale nie ma cmentarza i zmarli grzebani są w Lesznie. Ze swoich wydatków pokrywa mięso koszerne. Majątek gminy wynosi tylko 150 sztuk dukatów i jest zabezpieczony w synagodz. Gmina liczy 28 gospodarstw.

Pod koniec XVIII wieku miejscowy kahał zaczął się rozwijać pod względem liczebnym. W mieście rodowym Bojanowskich nie obowiązywał zakaz osiedlania się Żydów. Mogli oni także korzystać ze swobód mieszczańskich, gwarantowanych przez właścicieli miejscowości, pozostając pod ich „opieką”: Żydzi mogą kupować tyle domów, ile chcą, w dowolnej części miasta i mogą mieszkać, gdzie chcą. Żydzi mieszkają wszędzie i bez ograniczeń sprzedają swoje towary, kupują od miejscowych produkty i potem wywożą je dalej na Śląsk.

Po wielkim pożarze

Pierwsza bojanowska synagoga spłonęła w trakcie wielkiego pożaru miasta 12 sierpnia 1857 roku. W wyniku zaprószenia ognia przez rzemieślnika Riegella spaliło się około 450 budynków mieszkalnych, zginęło 19 osób, a ponad 2000 mieszkańców straciło cały dobytek i dach nad głową. Wśród ofiar śmiertelnych była Żydówka z kilkuletnią córeczką. Ogień w ciągu kilku godzin zniszczył ratusz, zbór ewangelicki, szpital, synagogę. Część pogorzelców schroniła się w budynkach nowego dworca kolejowego i browaru. Po tym tragicznym wydarzeniu liczba żydowskich mieszkańców Bojanowa zmniejszyła się niemal o połowę (przed pożarem ok. 250 członków gminy, w latach 60. XIX wieku 140-170, według różnych źródeł). Na czele honorowego komitetu odbudowy miasta stanęli: generalny dyrektor pruskiej poczty Hans Schmückert, książę Hatzfeldt ze Żmigrodu, książę Sułkowski z Rydzyny, burmistrzowie Rawicza, Żmigrodu, Bojanowa i Ponieca, pastorzy i bogaci przedsiębiorcy, m.in. żydowska rodzina kupiecka Loevy z Leszna.    

Pamiętny pożar na wiele lat zahamował rozwój urbanistyczny, gospodarczy i społeczny Bojanowa. Dzięki wsparciu finansowemu innych gmin wyznaniowych, a także fundacji rodziny Rothschild z Frankfurtu nad Menem powstała nowa, murowana z cegły synagoga, usytuowana przy ówczesnej ulicy Strzeleckiej, obecnie ul. Bojanowskiego (parcela pomiędzy ulicami Bojanowskiego i Podgórną). „Serce” gminy zaczęło ponownie bić. Uroczystość otwarcia świątyni i pierwsze nabożeństwo odbyły się we wrześniu 1859 roku. Poprowadzili je wspólnie rabin Gedalje Tiktin z Wrocławia oraz rabin Meyer Landsberger z Rawicza. Drugi z nich przez kilkanaście lat przed pożarem mieszkał i sprawował funkcję rabina w Bojanowie, ale od 1853 roku przeniósł się na stałe do Rawicza, gdzie zmarł w 1864 roku.

Nowa bojanowska synagoga została wybudowana w stylu orientalnym, z mauretańskimi i neorenesansowymi elementami dekoracyjnymi. Pierwotnie była zwieńczona kopułą nad dwukondygnacyjną salą modlitw, prawdopodobnie od wewnętrznej strony pokrytą malowidłami; tzw. babiniec znajdował się od strony zachodniej, na emporze nad głównym wejściem i przedsionkiem. Fasada zachodnia z ozdobnym wejściem i oknami w półkolistych wnękach była trójosiowa, ozdobiona lizenami i arkadowym gzymsem. Naroża zostały zaokrąglone i zwieńczone sterczynami. Do współczesności zachowało się częściowo ceglano-metalowe ogrodzenie oraz drzwi zdobione kutym ornamentem roślinnym.

W latach 1888-1919 roku posługę rabina w Bojanowie sprawował dr Julius Theodor, wybitny żydowski kaznodzieja, autor opracowań filozoficznych, nauczyciel. Na początku lat 20. XX wieku, podobnie jak wielu jego współwyznawców z gminy i całej południowo-zachodniej Wielkopolski, wyemigrował do Berlina. W 1924 roku bojanowski kahał liczył już tylko 19 stałych członków. Na mocy rozporządzenia Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w 1933 roku wprowadzono nowy podział administracyjny gmin żydowskich. Niewielka społeczność bojanowska włączona została pod Zarząd Gmin Żydowskich w Lesznie, któremu podlegały wszystkie istniejące jeszcze wspólnoty z powiatów leszczyńskiego, rawickiego, gostyńskiego i kościańskiego.

Po wojnie: łaźnia miejska

Nabożeństwa w bojanowskiej synagodze odbywały się prawdopodobnie do września 1939 roku, były prowadzone przez kantora. Naziści wkroczyli do Bojanowa 5 września, przy biciu dzwonów na dzwonnicy zboru i aplauzie miejscowej, dosyć licznej niemieckiej społeczności. W grudniu 1939 roku ostatni Żydzi z Bojanowa razem z grupą przedstawicieli lokalnej polskiej elity zostali przymusowo wysiedleni na teren powiatu tarnobrzeskiego. Synagogę zamknięto, zdewastowano wnętrze, a pozostałości wyposażenia zostały prawdopodobnie rozkradzione.

Po zakończeniu okupacji na stałe do Bojanowa nie powrócił prawdopodobnie żaden Żyd. W 1947 roku budynek synagogi został wydzierżawiony na potrzeby Państwowej Szkoły Gospodarstwa Wiejskiego z przeznaczeniem na salę sportową. Dekadę później zmieniono plany – w 1958 roku całe wnętrze obiektu zostało przebudowane i urządzono w nim publiczną łaźnię miejską. Fatalnym skutkiem przebudowy było utracenie cech architektonicznych obiektu sakralnego (salę modlitw przedzielono stropem, zamurowano część ozdobnych okien, nowe wybito w murze). W kolejnych dekadach dawna synagoga mieściła magazyn Zakładu Gospodarki Komunalnej, pracownię plastyczną, gabinet kosmetyczny, a obecnie mieszkania i sklep. W 2000 roku na mocy postanowienia Komisji Regulacyjnej ds. Gmin Wyznaniowych Żydowskich zabytkowy (wpisany do rejestru wojewódzkiego w 1991 roku) budynek odzyskała gmina żydowska we Wrocławiu. Od 2009 roku obiekt ma nowego, prywatnego właściciela.

Podczas wojny: korty

Cmentarz żydowski w Bojanowie nie istnieje. Nekropolia została założona na początku XIX wieku. Podupadła w okresie międzywojennym, gdy znaczna część członków gminy kahalnej opuściła miasto. Na cmentarzu byli pochowani m.in. członkowie rodziny Rohrów z Goliny Wielkiej – znanych w Wielkopolsce przedsiębiorców i filantropów. Kirkut został zlikwidowany na polecenie niemieckich władz okupacyjnych około 1940 roku. W „Dzienniku z Breslau 1933-1941” Willego Cohna można przeczytać wzmiankę na temat dewastacji cmentarza: 20 kwietnia 1941 roku. Breslau… Profesor Görlitz był w [dawnym polskim] Bojanowie, które teraz nazywa się Schmückert. Tamtejszy cmentarz żydowski został zamieniony na korty tenisowe, mimo że ostatnie pogrzeby odbyły się dopiero przed kilku laty. Wycięto drzewa, dom starców stał się pensjonatem dla dziewcząt. Görlitz był także oburzony brakiem pietyzmu w stosunku do tego cmentarza. Powiedział, że jeszcze dziesięć lat temu nikomu o czymś takim nawet by się nie śniło. Miałem poczucie, że ta wizyta na cmentarzu zrobiła na nim duże wrażenie.

W latach 60. XX wieku usunięto pozostałości macew i ceglanego ogrodzenia. Teren wzdłuż ulicy Drzymały, niegdyś poświęcony i „przypisany na wieczność” zmarłym, jest od dziesiątek lat polem uprawnym.  

W północnej części katolickiego cmentarza należącego do parafii bojanowskiej jest usytuowany pomnik upamiętniający ofiary II wojny światowej z Bojanowa i okolic, wykonany według projektu Ireneusza Daczki. Jego element stanowi tablica poświęcona Żydom, z następującą inskrypcją: „Członkom narodu żydowskiego skazanego na zagładę przez hitlerowski faszyzm, spoczywającym bezimiennie na tym cmentarzu”. Stanowi odniesienie do wydarzeń z okresu okupacji, gdy w pobliskiej Golinie Wielkiej funkcjonował obóz pracy przymusowej dla Żydów, a kilka zamordowanych w nim, anonimowych ofiar, pochowano na cmentarzu w Bojanowie.

Artykuł napisany dla portalu Chaim/Życie.

Dziękuję Marcie Hamielskiej za napisanie tekstu o żydowskim Bojanowie i udostępnienie ilustracji do niego.