Udokumentowana wzmianka o założeniu gminy żydowskiej w Jutrosinie pochodzi z 1642 roku. Była to data przełomowa w dziejach całego miasta, które otrzymało wówczas nowy przywilej lokacyjny i zostało odbudowane przez przybyszów ze Śląska – w większości protestantów poszukujących nowego schronienia w związku z prześladowaniami religijnymi podczas wojny trzydziestoletniej. Odtąd Jutrosin, podobnie jak pobliski Rawicz i Sarnowa, stał się miastem wielokulturowym, a zarazem ważnym ośrodkiem rzemiosła sukienniczego. W 1674 roku Żydzi stanowili ponad 6 procent ludności Jutrosina, trudnili się przede wszystkim handlem i drobnym rzemiosłem, posiadając przy tym swobodę wyznawania religii, kupowania domów i osiedlania się z rodzinami na terenie miasta. W zamian byli zobowiązani do płacenia specjalnego podatku na rzecz „pana ziemskiego”, władz miasta i miejscowych duchownych katolickich. 

W 1803 roku w Jutrosinie mieszkało 1500 katolików, 600 ewangelików oraz 124 Żydów. Pięciu Żydów trudniło się wówczas ciekawą profesją – produkcją kart do gry. W pierwszej połowie XIX wieku powstał jutrosiński kirkut oraz szkoła wyznaniowa. Działało również towarzystwo pogrzebowe Chewra Kadischa. Istniała mykwa. Placówkę szkolną zamknięto przed wybuchem I wojny światowej w związku ze zbyt małą liczbą uczniów. Natomiast cmentarz został zdewastowany w okresie okupacji i bezpośrednio po wojnie. Był usytuowany w sąsiedztwie nieczynnej dziś żwirowni.

Społeczność jutrosińskich Żydów posiadała synagogę. Pierwsza, XVIII-wieczna drewniana budowla spłonęła w wielkim pożarze miasta w kwietniu 1854 roku. Modlił się w niej m.in. Michael Friedländer, syn miejscowego rabina, przyszły uczony i dyrektor słynnej Talmud-Tora-Schule w Berlinie. Przez kilka lat gromadzono fundusze na odbudowę bożnicy. Środki finansowe pochodziły m.in. ze zbiórek prowadzonych w całej Prowincji Poznańskiej. Nowa, murowana synagoga, usytuowana przy współczesnej ulicy Podgórnej, została uroczyście otwarta w październiku 1861 roku. W 1924 roku nadzór nad synagogą przejął – na polecenie wojewody wielkopolskiego – magistrat Jutrosina.

Synagoga w Jutrosinie 

W 1861 roku w Jutrosinie mieszkało 254 Żydów (ogólna liczba mieszkańców: 2009) – to najwyższy odsetek starozakonnych w dziejach miejscowości. Natomiast krótko przed wybuchem I wojny światowej liczba ta zmniejszyła się do kilkunastu osób. W listopadzie 1918 roku w mieście doszło do zamieszek z powodu „rozgoryczenia przeciwko urzędnikom niemieckim i Żydom”. Uczestnicy rozruchów zdemolowali sklep należący do żydowskiego handlarza.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości i przełomie 1920 roku (powrót powiatu rawickiego w granice Polski i ustalenie nowej granicy polsko-niemieckiej) gmina wyznaniowa praktycznie przestała funkcjonować, gdyż większość jej członków wyemigrowała, a tym samym powołanie zarządu i realizacja obowiązków statutowych okazały się niemożliwe. W 1933 roku kahał w Jutrosinie został formalnie rozwiązany. Przedmioty kultu religijnego przekazano do Leszna, a budynek synagogi, której pozostali w mieście Żydzi nie byli w stanie utrzymać, został sprzedany – najpierw magistratowi. W akcie sprzedaży czytamy m.in.: Gmina Miejska Jutrosin zobowiązuje się nie używać nabytej nieruchomości jako lokalu rozrywkowego jak to teatr, kino, restauracja, sala tańca i tym podobne, a w razie naruszenia przez kupującą tego zobowiązania przysługuje sprzedającej prawo interwencji, celem usunięcia tego naruszenia.

Jutrosińska synagoga przed rozbiórką w marcu 1938 roku

W Jutrosinie mieszkały wówczas już tylko trzy rodziny żydowskie. Ich reprezentantem w magistracie był Martin Roth, handlarz wyrobami ze skóry. Niestety, los synagogi okazał się okrutny. W 1938 roku obiekt ponownie zmienił właściciela, a wkrótce został rozebrany do fundamentów.

W chwili wybuchu II wojny światowej w Jutrosinie mieszkało jeszcze 8 Żydów. Wszyscy zostali wysiedleni przez okupanta do Generalnego Gubernatorstwa.

Artykuł napisany dla portalu Chaim/Życie.

Dziękuję Marcie Hamielskiej za napisanie tekstu o żydowskim Jutrosinie, a Ireneuszowi Mikołajewskiemu, prezesowi Towarzystwa Miłośników Ziemi Jutrosińskiej i kustoszowi Muzeum Ziemi Jutrosińskiej, za udostępnienie ilustracji.