Masowa emigracja Żydów z tych terenów po zakończeniu I wojny światowej doprowadziła do likwidacji większości gmin żydowskich. Zmianie uległo także przeznaczenie budynków wcześniej służących jako domy modlitwy. Synagogę w Kościanie zamieniono na punkt pomocy społecznej, w Sarnowie na żłobek, w Piaskach Wlkp. na dom mieszkalny, w Rawiczu na kościół katolicki. Kilka synagog zostało wyburzonych, jak stało się to w przypadku bóżnic w Śmiglu, Krzywiniu, Czempiniu i Jutrosinie. Celom sprawowania kultu religijnego służyły tylko obiekty w Lesznie, Bojanowie, Wolsztynie, Borku Wlkp., Kobylinie i Krobi (do 1934) oraz w położonej w granicach III Rzeszy Wschowie (do 1938).

Pocztówka z widokiem ul. Poznańskiej w Krobi, początek XX wieku

Do czasów współczesnych dotrwało zaledwie pięć dawnych synagog znajdujących się na tym terenie: w Lesznie, Wolsztynie, Piaskach Wlkp., Sarnowie i Bojanowie. Synagogę w Krobi, jeden z niewielu tego typu zabytków w Wielkopolsce, zburzono w 1993 roku. Liczący ponad 100 lat budynek zniknął bez jakiejkolwiek interwencji czy chociażby zainteresowania ze strony służb konserwatorskich. Jedynymi śladami świadczącymi o jego istnieniu pozostają fotografie wykonane na kilka tygodni przed wkroczeniem ekipy budowlanej oraz oszklone nadproże z gwiazdą Dawida, złożone w piwnicy właścicieli posesji.

Ukyta w podwórku

Krobską synagogę wzniesiono w 1850 roku w podwórzu jednej z kamienic stojących przy Rynku (obecnie nr 5). Budowę w znaczącym stopniu sfinansowały mieszkające w Krobi żydowskie rodziny: Laskowiczów, Laskerów, Hirschów i Zuckerów. Niektórzy spośród nich, jak na przykład Jakub i Breine Hirschowie, a także ich potomkowie, w uznaniu zasług jakie położyli przy wznoszeniu bóżnicy, otrzymali od gminy wyznaniowej prawo wolnego wstępu do synagogi. Oznaczało to, że nie musieli wykupywać miejsc w ławkach, tak jak pozostali członkowie kongregacji.

Kamienica w Rynku, w podwórku której znajdował się budynek synagogi, widok współczesny

Synagoga w Krobi była budynkiem murowanym, piętrowym, wzniesionym na fundamentach z polnych kamieni, posiadającym użytkowe poddasze i przykrytym dwupołaciowym dachem. Na parterze znajdowało się dwupokojowe mieszkanie, przeznaczone dla kantora i rzezaka, a niekiedy także nauczyciela religii w jednej osobie. Na piętrze mieściła się sala modlitw przegrodzona ścianą z desek, z ławkami i pulpitami, na których ustawionych było osiemnaście mosiężnych lichtarzy. Na piętro prowadziła osobna klatka schodowa, znajdująca się w drewnianej przybudówce. Drzwi, jak podał architekt Stanisław Śniatecki, były ozdobne i jednoskrzydłowe.

Wśród archiwalnych dokumentów dotyczących bóżnicy w Krobi zachował się między innymi wykaz przedmiotów stanowiących wyposażenie opisywanego domu modlitwy. Jeszcze w latach 30. XX wieku służyły one nielicznej już żydowskiej wspólnocie. Isidor Korytowski, komisarz i przedstawiciel Gminy Żydowskiej w Krobi, w swoim sprawozdaniu z lipca 1933 roku wymienił następujące obiekty: szafę ołtarzową (aron ha-kodesz), wielki pulpit do modlitwy (bima), zwój Tory (rodał), dwie korony na Torę (Keter Tora), zawieszkę na Torę (tas), wskaźnik do czytania (jad), pięć płaszczy na Torę (meile), trzy zasłony do szafy ołtarzowej (parochety), srebrny puchar na wino (kidusz), dwa lichtarze ze srebra, dwa mosiężne pająki i wspomniane już lichtarze mocowane na pulpitach.

Żydzi protestują, gmina sprzedaje

W związku z nieustannym zmniejszaniem się liczby Żydów w Krobi, Zarząd Gmin Żydowskich w Lesznie, administrujący majątkiem wszystkich gmin żydowskich w powiatach leszczyńskim, rawickim, kościańskim i gostyńskim, zdecydował o sprzedaży kilku nieruchomości, w tym synagogi w Krobi. Miejscowe rodziny żydowskie protestowały (w drugiej połowie lat 30. pozostało ich tylko cztery), na niewiele jednak to się zdało. Akt kupna-sprzedaży został sporządzony 7 stycznia 1935 roku. Stronami umowy byli reprezentanci Zarządu z Leszna oraz Franciszek Sikorski, właścicielem kamienicy, na tyłach której znajdowała się synagoga. Budynek sprzedano za 2000 zł, pod warunkiem nie przeznaczania go przez nowego właściciela na cele związane z działalnością rozrywkową. Nie wolno mu więc było urządzać tam kina, teatru, restauracji lub sali tańca.

Stacja kolejowa w Krobi, widok sprzed I wojny światowej

Przez kolejnych kilkadziesiąt lat obiekt wykorzystywany był jako budynek mieszkalny i jako taki doczekał kresu swoich dni.

Późną jesienią 1993 roku synagoga, pozostająca jedynym obok placu po dawnym cmentarzu świadkiem istnienia gminy żydowskiej w Krobi, przy bezwładzie władz, na zawsze zniknęła z krajobrazu tego urokliwego miasteczka.

W 2014 roku władze miasta umieściły na terenie dawnego żydowskiego cmentarza pamiątkową tablicę, przypominającą o charakterze i przeznaczeniu tego miejsca.

Artykuł został pierwotnie opublikowany w „Informatorze kulturalnym i turystycznym południowo-zachodniej Wielkopolski” 2005, nr 3, s. 21-22. Wersja poprawiona.

Dziękujemy autorowi za udostepnienie tekstu do publikacji na Chaim/Życie.