Zamieszczamy pierwszy na Chaim/Życie tekst będący tłumaczeniem artykułu, który opublikowany został przed wojną - a więc w epoce, kiedy istniał jeszcze żydowski świat w Europie. W przyszłości chcemy publikować kolejne takie materiały, traktując je z jednej strony jako sam w sobie ciekawy materiał informacyjny związany z Wielkopolską, z drugiej jako źródło historyczne.

W lipcu 1938 roku w wydawanym w Berlinie piśmie niemieckich Żydów z Poznania i dawnej prowincji poznańskiej „Blätter des Verbandes Jüdischer Heimatvereine” ukazał się tekst Alfreda Lewkowicza pt. Von Krotoschin nach Rio de Janeiro. Zur Erinnerung an Berthold Goldschmidt. Czasopismo wychodziło od 1926 roku, długo pod nazwą „Posener Heimatblätter”, aż do listopada 1938 roku i zostało zamknięte po Nocy Kryształowej w listopadzie 1938 roku). Artykuł Lewkowicza przybliża zaskakujący życiorys Bertholda Goldschmidta, urodzonego w 1817 roku w Krotoszynie, który jako 32-latek osiedlił się w Brazylii i zrobił tam sporą karierę. A pretekstem do przypomnienia jego postaci i historii (już wówczas traktowanej jako ciekawostka) było wydanie księgi pamiątkowej Kolegium cesarza Pedra II w Rio de Janeiro, w którym Goldschmidtowi poświęcono osobne miejsce.

Artykuł przetłumaczył na język polski prof. Rafał Witkowski. Ponieważ tekst wymaga wyjaśnień, zaopatrzam go w przypisy.

Z Krotoszyna do Rio de Janeiro. Ku pamięci Bertholda Goldschmidta

W księdze pamiątkowej Kolegium Cesarskiego, wydanej w Rio de Janeiro z okazji stulecia jego istnienia, jeden z naszych żydowskich rodaków, profesor języka niemieckiego Berthold Goldschmidt, został upamiętniony w sposób wyjątkowy.

Urodził się w Krotoszynie 2 grudnia 1817 roku jako syn Michaela i Friederike Goldschmidtów. Prawdopodobnie wylądował w Brazylii w 1849 roku^[i]. Musiał szybko nauczyć się języka portugalskiego, bo już w 1851 roku był redaktorem czasopisma brazylijskiego, a w 1853 roku wraz z C.F. Buschem założył pierwszą niemiecką gazetę w Ameryce Południowej. W 1852 roku został mianowany profesorem w Cesarskim Kolegium Uniwersytetu w Rio. Cesarz Pedro II (1841-1889) mawiał, że w Brazylii są dwa zawody, których można komuś zazdrościć: profesora w Kolegium Pedro Drugiego i senatora Cesarstwa. Trzeba było znaleźć się w łasce cesarza, aby móc uczyć się w tym Kolegium. Cesarz Pedro II należał do najbardziej wrażliwych i wykształconych ludzi swoich czasów, często sam pojawiał się w klasie, zastępował nauczycieli, nauczał i egzaminował. Wspólnie z Goldschmidtem komentował fragmenty klasycznych poetów i Biblię hebrajską. Cesarz był znakomitym znawcą języka hebrajskiego, miał za nauczycieli szwedzkiego rabina Ackerbloma i pastora Kocha, a na jego nagrobku widniał napis w języku łacińskim, greckim i hebrajskim: „Do przyjaciela”.

Cesarz Brazylii Pedro II (zdjęcia Bertholda Goldschmidta nie udało się uzyskać). Fotografia: Wikipedia

Goldschmidt miał tak wdzięczne serce dla Pedro II, że on i jego żona płakali całymi dniami nad utratą przyjaciela po wygnaniu rodziny cesarskiej^[ii]. Przeszedł też na emeryturę wkrótce po upadku cesarstwa. Ożenił się z Donną Leopoldiną Amelią Leite, przedstawicielką wybitnej portugalskiej rodziny, która była również cenioną nauczycielką gry na fortepianie i śpiewu. Małżeństwu urodził się syn Augusto - poeta, wirtuoz fortepianu, honorowy generał armii brazylijskiej, a ostatnio jeden z najsprawniejszych prawników w kraju w sądzie karnym.

Berthold Goldschmidt, oprócz wielu prac teatralnych, był szczególnie zaangażowany w publikację podręczników gramatycznych. W 1882 roku założył Towarzystwo Pomocy Nauczycielom w Rio. Kształcił się również jako lekarz w starej szkole homeopatycznej w Rio i jako taki był szczególnie oddany sprawom ubogich i prowadzeniu schronisk przez Donnę Josinę Peixoto i Bernardinę Azeredo. Był jednym z nielicznych, którzy już wtedy byli zaangażowani, zarówno werbalnie, jak i pisemnie, w kolonizację Brazylii, głosząc potrzebę utworzenia centralnej instytucji edukacyjnej dla rolnictwa i przemysłu.

Berthold Goldschmidt zmarł 23 lipca 1893 roku. Upamiętniająca go publikacja chwali go jako człowieka, który został uhonorowany zarówno przez jego kraj rodzinny, jak i przybraną ojczyznę. My jako jego bliscy rodacy jesteśmy dumni z niego. W swojej twórczości godnie przynależy do sławnych mieszkańców Krotoszyna w przeszłości.

Tłumaczył Rafał Witkowski

Alfred Lewkowicz, Von Krotoschin nach Rio de Janeiro. Zur Erinnerung an Berthold Goldschmidt, Blätter des Verbandes Jüdischer Heimatvereine, Berlin, vol. 12, No 7, July 1938, p. 31-32.

Dziękuję prof. Rafałowi Witkowskiemu z Wydziału Historii Uniwersytetu im. A. Mickiewicza za propozycję publikacji tego artykułu i jego przetłumaczenie.

^[i] Emigracja niemiecka do Brazylii nie była wówczas chyba czymś wyjątkowym. Rządzący tym ogromnym krajem cesarz Pedro II był władcą światłym, przez prawie pół wieku zapewnił Brazylii stabilny rozwój. W latach 40. XIX wieku na jego rozkaz ściągnięto do kraju duży kontyngent imigrantów europejskich, głównie Niemców, którzy pod kierunkiem inżyniera Juliusa Friedricha Koelera budowali dla cesarza miasto Petórpolis, stawiali w nim zimowy pałac władcy i kolonizowali ten region Brazylii (leżący na północny-wschód od Rio de Janeiro). Być może pojawienie się Goldschmidta w Brazylii ma z tą emigracją związek, zwłaszcza że miał dostęp do cesarza i cieszył się jego względami. Imigrantów europejskich, zwłaszcza protestantów i Żydów, przyciągał tu w XIX wieku stały wzrost zamożności mieszkańców Brazylii i jej rozwój gospodarczy.

^[ii] W 1889 roku cesarz Pedro II wskutek zamachu wojskowego, został zmuszony do rezygnacji z tronu i wyjazdu wraz z rodziną z kraju. Brazylia została republiką a były cesarz osiadł w Paryżu, gdzie zmarł w 1991 roku.