Nie wiadomo dokładnie, kiedy Żydzi pojawili się w Książu.

Na ziemiach polskich zaczęli pojawiać się w XII wieku, a na początku wieku XIII byli już w Wielkopolsce, co potwierdzają liczne informacje dotyczące zwłaszcza Żydów kaliskich. Typ kultury i struktura zawodowa sprzyjały powstawaniu ich skupisk w miastach. Tworzyli odrębne enklawy podporządkowane własnemu samorządowi. Uzyskiwali odrębne przywileje, wyłączające ich spod sadownictwa miejskiego. Dzięki temu, ukształtowane w XIV-XV wieku w Polsce formy osadnictwa żydowskiego różniły się od istniejących w Europie Zachodniej i w krajach śródziemnomorskich, gdzie powstawały getta. W tym okresie zdarzały się fale masowego napływu ludności żydowskiej – z zachodu, południa i wschodu, związane z prześladowaniami na tle ekonomicznym i krwawymi wystąpieniami przeciwko Żydom, np. podczas epidemii dżumy. Źródła pisane potwierdzają istnienie w końcu XV wieku około 80-90 skupisk żydowskich w Polsce.

Od połowy XVI do połowy XVII wieku nastąpił wzrost liczby kahałów oraz ich rozwój organizacyjny i kulturalny. Do końca XVI wieku na obszarze całej Rzeczypospolitej istniało około 200 gmin, większość jednak na terenie Rusi Czerwonej. Od połowy XVII do końca XVIII wieku nastąpił z jednej strony odpływ Żydów z ziem polskich, z drugiej zaś – szybki rozwój demograficzny istniejących gmin. Zmieniła się także struktura demograficzna miast, w których Żydzi stopniowo stanowili coraz większy odsetek.

W Książu Żydzi z całą pewnością byli już w drugiej połowie XVIII wieku. W 1771 roku istniała tu bożnica, a przynajmniej dom modlitwy, co wynika ze sporządzonej w języku polskim wzmianki z 30 października 1810 roku. Informacja ta pojawia się na opatrzonej pieczęcią gminną metryce, potwierdzającej, że 39-letni wówczas Markus Abraham, syn Abrahama Jacoba, urodzony 13 grudnia 1771 roku, został po ośmiu dniach przyjęty do przymierza Abrahama w ksiąskiej bożnicy. Dokument ten podpisali zwierzchnicy gminy żydowskiej w Książu: Abraham, syn Akiby, i Salomon, syn Jacoba. Wówczas jeszcze Żydzi, podobnie jak mieszczanie i chłopi, nie nosili nazwisk.

Wiadomość o znaczącej obecności Żydów w Książu zawiera umowa z 22 lutego 1782 roku dotycząca zgody władz miasta na działalność synagogi. Kolejny zachowany dokument to przywilej z datą 1 stycznia 1788 roku. W dokumencie tym wyraża się zgodę na prowadzenie przez Żydów handlu tytoniem i towarami łokciowymi (z wyłączeniem materiałów) oraz na prowadzenie uboju. W zamian byli oni zobowiązani odprowadzać roczny podatek w wysokości 200 florenów na rzecz właściciela miasta. W 1797 roku w Książu mieszkało 73 Żydów, co stanowiło wówczas około 10 procent ogółu ludności miasta. Wśród nich było czterech krawców, piekarz i introligator. Także cmentarz powstał jeszcze w „czasach polskich”, tj. przed 1794 rokiem.

Wraz z trzecim rozbiorem Polski, osadnictwo żydowskie zostało podporządkowane prawodawstwu państw zaborczych. W 1797 roku król pruski, panujący wówczas i w Wielkopolsce, wydał dekret dotyczący „urządzenia Żydów w prowincjach Prus południowych i wschodnich”. Dekret ten poddawał Żydów ogólnej jurysdykcji, odebrał gminom żydowskim sądownictwo, a rabinów pozbawił nadzoru nad szkołami. Jednocześnie na terenie zaboru pruskiego prowadzono politykę asymilacji Żydów z niemieckim społeczeństwem. Mimo to dawały się zauważać tendencje przeciwne – do asymilacji ze społeczeństwem polskim. Wielu Żydów walczyło wraz z Polakami w powstaniach przeciwko zaborcom. Jednak to państwo pruskie prowadziło metodyczna politykę zrównania praw Żydów z prawami chrześcijan, początkowo tylko wobec Żydów niemieckich. W 1833 roku w oficjalnym zarządzeniu „odnośnie żydostwa w Wielkim Księstwie Poznańskim” podzielono Żydów na „naturalizowanych” i „tolerowanych”. Żydzi naturalizowani otrzymali prawa obywatelskie i znaczny zakres swobód, musieli jednakże wykazać się znajomością języka niemieckiego oraz odpowiednim cenzusem majątkowym.

W Książu, wśród 8 Żydów, patent naturalizacyjny otrzymał Baruch Moses Jaskulski, syn Jacoba. Jako podrabin działał tu 18 lat od około 1829 roku, potem na trzy lata przeniósł się do Mieszkowa, by około 1850 roku osiąść na resztę życia w Osiecznej, gdzie zmarł 8 grudnia 1852 roku.

W roku 1840 w Książu mieszkało 219 Żydów, co stanowiło już niemal 20 procent ogółu mieszkańców miasta (1109 osób). W tym mniej więcej czasie społeczność żydowska otworzyła szkołę elementarną, która mieściła się w domu stojącym obok synagogi. Na początku 1848 roku na 103 domy w Książu, 26 było własnością Żydów.

W 1848 roku w Prusach zrównano prawa wszystkich Żydów, a uchwalona w 1850 roku konstytucja formalnie zaakceptowała zniesienie wszelkich podziałów w społeczeństwie. Żydzi mogli studiować, pracować naukowo, kupować ziemię itp.

Rok 1848 nie jest datą przypadkową. Przez Europę przetoczyły się ruchy rewolucyjne nazywane Wiosną Ludów. Na tej fali w Wielkim Księstwie Poznańskim wybuchło powstanie, które doprowadziło do najbardziej dramatycznego wydarzenia w dziejach Książa. 29 kwietnia przeważające liczebnie wojska pruskie napadły na ulokowany w Książu obóz wojsk polskich i pokonały obrońców miasta po czterogodzinnej, ciężkiej bitwie. Drewniana w przeważającej większości zabudowa miasta spłonęła. Zanim jednak doszło do bitwy, pod koniec marca 1848 roku powstał w Książu lokalny Polski Komitet Narodowy. Wśród 13 członków Komitetu znalazło się trzech Żydów: Matulke Gotlob – karczmarz, Fabian Bernstein – kupiec, Jakub Hirsch – handlarz. Także w rewolucyjnym komitecie bezpieczeństwa miejskiego zasiadało dwóch Żydów.

Nie wszyscy Żydzi wówczas sprzyjali Polakom w walce z Prusami. Mówi się, że to przedstawiciele społeczności żydowskiej pospołu z Niemcami ksiąskimi zdradzili obrońców Książa i wskazali żołnierzom pruskim przejście, którym ci wtargnęli do miasta. Z drugiej jednak strony zaimprowizowany w aptece lazaret dla rannych prowadził żydowski lekarz, dr Zygmunt-Zobolon (Zewulun?) Dembitz (Dębicz). Lekarz ten został zabrany do niewoli wraz powstańcami i rannymi, którymi opiekował się podczas transportu nie zważając na szykany pruskich strażników. Wymienia się także drugiego żydowskiego lekarza opiekującego się wówczas rannymi w Książu – dr. Eliasza Wachtela.

Faktem jest, że, po wydarzeniach 1848 roku i zważywszy na nowe niemieckie prawo, Żydzi stopniowo przechodzili na stronę niemiecką. Zdaje się jednak, że w Książu nadal miała miejsce pokojowa koegzystencja. Trzy społeczności – polska, niemiecka i żydowska – na własną rękę szukały pomocy w odbudowaniu miasta. Spaloną synagogę i szkołę żydowską zastąpiły nowe, murowane budynki, otwarte 4 października 1849 roku. W latach 1867-1868 gmina żydowska pobudowała mykwę – łaźnię rytualną, a w 1888 roku opłotowała cmentarz.

W 1872 roku podatki na rzecz miasta z tytułu wykonywanych zawodów płaciło 34 Żydów, w 1886 – 26 Żydów, w tym: 4 krawców, 2 kuśnierzy, piekarz, rzeźnik i szewc. W latach 1891-1892 płacących podatek miejski było 22 Żydów, a w roku 1907 – 12. Liczby te, podobnie jak zestawienie liczebności gminy żydowskiej w Książu (1849: 200, 1857: 200, 1871: 182, 1880: 153, 1890: 141 (30 rodzin), 1895: 113, 1898: 118, 1901: 100, 1905: 91, 1907: 52, i 1913: 43) pokazują stopniowy odpływ Żydów z Książa, najczęściej w poszukiwaniu lepszych warunków bytowych i większych możliwości w dużych miastach lub w ogóle na terenie Niemiec. Potwierdza to także zestawienie liczby uczniów w szkole żydowskiej. Wiadomo, że w 1893 roku uczęszczało do niej 25, a w 1899 – 16 dzieci. Nauczycielami byli: H. Thilo (1887), J. Goldberg (1899) i Löb (1905). Po 1905 roku szkoła została rozwiązana.

W ksiąskiej gminie żydowskiej działały dwa bractwa: Chewra Kadisza i Chewra Ner Tamid. Pierwsze, prowadzone w 1899 roku przez Jaroczynskiego i Barucha, było bractwem pogrzebowym, które zajmowało się opieką i modlitwą nad chorymi, modlitwą i organizacją pogrzebu oraz organizacją modlitwy w rocznicę śmierci. Bractwo Ner Tamid, nazywane bractwem wiecznego ognia, pilnowało oleju dla wiecznego światła, które zawsze paliło się w synagodze. Wiadomo, że przewodniczącym tego bractwa w 1907 roku był Ludwik Kwilecki.

Gminą zarządzali kolejno: Mor. Kantorowicz (1887-1911), M. Kunz, Jul. Tuch, S. Baruch, S. Jaroczynski, i J. Kallmann.

Żydzi mieli także swój udział w zarządzaniu miastem. W 1905 i w 1911 (wg różnych źródeł) roku rajcami byli Kantorowicz i Tuch.

Zwycięstwo powstania wielkopolskiego i przyłączenie Wielkopolski do odrodzonej Rzeczypospolitej spowodowało całkowity odpływ ludności żydowskiej z Książa. We wrześniu 1921 roku wystawiono na sprzedaż synagogę. Budynek odkupiło miasto i po jego rozebraniu postawiło w tym miejscu i z tego budulca strażnicę Ochotniczej Straży Pożarnej, utworzonej w 1928 roku.

Cmentarz żydowski w Książu przetrwał do II wojny światowej. Wspomina się, że leży tu Schie (Jehoschua), syn Abrahama Hepnera, który zmarł 3 maja 1872 roku, przeżywszy sto lat. Prawdopodobnie na początku 1940 roku cmentarz został przez Niemców zlikwidowany, a potłuczone macewy posłużyły jako krawężniki i płyty chodnikowe. Wyłożono nimi miedzy innymi chodnik wokół kościoła ewangelickiego (dzisiaj kościół pw. św. Antoniego) w Książu. Podczas remontu otoczenia kościoła w 2019 roku macewy zostały usunięte przez pracowników budowlanych, a zabezpieczone przez członków Stowarzyszenia Nasza Gmina. Są ostatnim śladem istnienia społeczności żydowskiej w Książu.

Spośród Żydów urodzonych w Książu, kilkoro zaledwie umiemy dzisiaj wskazać z imienia i nazwiska. Wśród nich dwóch najsławniejszych: profesora Heinrich Graetza i dr Samuela Kristellera, którzy są wymieniani w encyklopediach całego świata.

Opiszmy niektórych z nich:

Heinrich Graetz (1817-1891) - profesor uniwersytetu we Wrocławiu, niemiecki historyk i twórca szkoły historycznej, autor pierwszej syntetycznej historii Żydów od czasów biblijnych do czasów mu współczesnych. Dzieło to w jedenastu tomach ukazało się w latach 1853–1876. (Więcej o nim w tekście Krzysztofa Budzynia zamieszczonym obok).

Samuel Kristeller (1820-1900) - niemiecki lekarz, ginekolog i położnik, pierwszy w Prusach Żyd na stanowisku miejskiego radcy do spraw zdrowotnych, które zajmował w Gnieźnie. Od 1851 mieszkał w Berlinie będąc właścicielem prywatnej kliniki ginekologicznej i angażując się społecznie. Założyciel m.in. Lekarskiej Kasy Zapomogowej w Berlinie, współzałożyciel Niemieckiego Towarzystwa Ginekologicznego, prezydent wykonawczy Komitetu Żydowskiego.

Berthold Baruch (1853-po 1876) - urodził się 16 marca 1853 roku w Książu. Był nauczycielem żydowskiej szkoły dla chłopców w Berlinie. Zmarł młodo w Münster po 1876 roku.

Adolf Kwilecki (1863-?) Urodził się 30 grudnia 1863 roku w Książu jako syn kupca. Wiosną 1885 roku ukończył Gimnazjum św. Marii Magdaleny w Poznaniu i wykonywał zawód związany z rolnictwem.

Meyer Feiwel Mendzigurski (1864-1943) - urodził się w Książu 2 kwietnia 1864 roku. Był nauczycielem religii i kupcem w Lipsku. Aresztowany 7 grudnia 1939 roku, zmarł w hitlerowskim obozie koncentracyjnym (tak zwanym obozie przejściowym) w Terezinie na terenie Czech 10 lutego 1943 roku.

Julius Thilo (1866-?) - urodził się w 1866 roku w Książu. Wiosną 1885 roku ukończył Królewskie Gimnazjum w Śremie.

Regina Ullmann (1866-1942) - urodziła się 13 czerwca 1866 roku w Książu jako córka Sgaller. Podczas II wojny światowej wywieziona przez hitlerowców z Lipska, zmarła w getcie w Terezinie 12 października 1942 roku.

Hugo Kunz (1875-1943) - urodził się 23 października 1875 roku w Książu. Był farmaceutą w Żorach, później w Bytomiu. Zmarł w 1943 roku po hitlerowskiej deportacji.

Bruno Kunz (1881-?) - urodził się 2 maja 1881 roku w Książu jako syn kupca. W 1900 roku ukończył Gimnazjum Fryderyka Wilhelma w Poznaniu. Został doktorem prawa i praktykował najpierw w Poznaniu, potem w Berlinie. Wyemigrował z Niemiec 10 lutego 1940 roku.

York Kunz (1883-?) - urodził się 11 maja 1883 roku w Książu. Jego ojciec był później kamienicznikiem w Poznaniu. Ukończył Gimnazjum Fryderyka Wilhelma w Poznaniu w 1903 roku. W 1909 roku pracował jako lekarz asystent w Gliwicach.

Cmentarz żydowski znajduje się na terenie należącym do Lasów Państwowych. Przedsiębiorstwo to, wspólnie ze Stowarzyszeniem Nasza Gmina, przywraca pamięć tego miejsca. Nie jest zwyczajem Żydów składanie kwiatów na cmentarzu ani palenie zniczy. Nie jest zwyczajem żadnej z kultur dewastacja cmentarzy. Uszanujmy to.

Źródła: A. Heppner, J. Herzberg, AusVergangenheit und Gegenwart der Juden und der jued. Gemeinden in den Posener Landen, 1909

Dziękuję Katarzynie Gwincińskiej za udostępnienie tekstu do publikacji na portalu Chaim/Życie a Bohdanowi Kaczmarkowi za opatrzenie go fotografiami.