W całej historii leszczyńskiego kahału tylko raz zdarzyło się, aby naczelnym rabinem wybrano kogoś, kto urodził się lub związany był w młodości z jednym z wielkopolskich miast. Jak wykazało doświadczenie, nie zawsze było to z korzyścią dla lokalnej wspólnoty i z reguły utrudniało budowanie emocjonalnych więzi z jej członkami. Tylko nielicznym udało się uzyskać powszechną aprobatę. Wśród tych najbardziej zasłużonych wymienia się między innymi najdłużej urzędującego leszczyńskiego rabina, morawianina Samuela Baecka. 

Samuel Baeck (Bäck), dr filozofii, rabin, uczony, pedagog, pisarz, orientalista i historyk, urodził się 1 kwietnia 1834 roku w Boskowitz na Morawach (wg innych danych w Krumlowie). Był synem rabina Menachema Mendla Nathana Baecka z morawskiego Kumlova (niem. Mährisch Kromau) i wnukiem Abrahama Baecka, rabina w Břeclavi (niem. Lundenburg) i Kostel na Morawach oraz w Holitsch na Słowacji. Początkowo kształcił się u boku swojego ojca. Następnie uczęszczał do gimnazjum w Bratysławie (niem. Preßburg) i uczelni talmudycznej (jesziwy) w Mikulowie (niem. Nikolsburg). Studia rabinackie odbył w Wiedniu u rabina Eleasara Horovitza. Studia filozoficzne i orientalistyczne na uniwersytetach w Wiedniu i Lipsku. Dyplom rabinacki otrzymał w 1860 roku z rąk swojego przyszłego teścia, morawskiego rabina krajowego Abrahama Placzka.

Przez kolejne cztery lata Baeck był rabinem w morawskich i czeskich gminach: Šafov (niem. Schaffa) i Česka Lipa (niem. Bömisch-Leipa), gdzie dał się poznać jako wytrawny talmudysta. We wrześniu 1864 roku został powołany na urząd naczelnego rabina w Lesznie. Obok codziennych zajęć związanych z pełnioną funkcją, Baeck zaangażowany był w działalność społeczną i oświatową. Przede wszystkim jednak znany był jako światły kaznodzieja i znawca Talmudu, co skłaniało wielu rabinów do ubiegania się o jego aprobaty dla swoich dzieł. W Lesznie opiekował się między innymi Stowarzyszeniem Talmud-Tora (niem. Talmud-Thora Verein), propagującym nauczanie tradycyjnej wiedzy religijnej wśród dzieci i młodzieży oraz Fundacją im. Abrahama Joela i Berthy Sachsów, w ramach której istniał dom nauki (hebr. beth ha-midrasz) z bursą dla chłopców. Był także współzałożycielem i długoletnim przewodniczącym - do 1912 roku - Towarzystwa Krzewienia Historii i Literatury Żydowskiej (niem. Verein für jüdische Geschichte und Literatur in Lissa), na forum którego wielokrotnie odczytywał swoje referaty i wygłaszał przemówienia. Zatrudniono go również jako radcę w komisji do spraw sierot i ubogich w Prowincji Poznańskiej. Był ponadto delegatem do Związku Gmin Żydowskich w Niemczech (niem. Deutsch-Israelitischen Gemeindebund), gdzie reprezentował interesy gmin żydowskich z terenu Wielkopolski.

W 1905 roku Samuel Baeck dokonał poświęcenia odnowionej i przebudowanej synagogi w Lesznie. Comiesięczne kazania, które w niej wygłaszał, podobnie jak jego odczyty, przyciągały licznych słuchaczy spośród członków miejscowej wspólnoty. Praktyka wygłaszania kazań była jednym z wielu sposobów jakie stosował od początku swojego pobytu w mieście, do integrowania żydowskich mieszkańców Leszna. W każdym z wystąpień starał się ukazać związek zachodzący pomiędzy objawieniem zawartym w tekście Tory, a koniecznością przyswajania i adoptowania prawdy zawartej w Biblii do praktyki życia codziennego. Przekonywał o trwałości przymierza zawartego między Bogiem a Narodem Wybranym i to pomimo doświadczeń, jakie stały się udziałem Żydów w przeszłości. Zafascynowany bogactwem żydowskiej tradycji i nauki poświęcił im wiele uwagi zarówno w słowie mówionym, jak i pisanym.

Baeck należał do grona rabinów i nauczycieli, którzy zapoczątkowali w państwie pruskim praktykę nauczania religii żydowskiej w szkołach średnich. Niemal przez cały okres swojej działalności w Lesznie, przez 46 lat, pełnił funkcję nauczyciela religii i inspektora szkolnego w Królewskim Gimnazjum im. Komeńskiego. Z placówką tą związany był do swojej śmierci. Wielu spośród jego uczniów, zafascynowanych głęboką wiedzą i osobowością swojego wykładowcy, podjęło po ukończeniu szkoły studia rabinackie i filozoficzne, osiągając z czasem znaczące sukcesy w pracy pedagogicznej i duszpasterskiej. W pamięci swoich wychowanków rabin Baeck zapisał się jako człowiek skromny, o pięknym, dobrym sercu. Jego charakterystyczne powiedzenie „Du bekömmst eine Fünf!” („Siadaj, piątka!”) było jednym z bardziej znanych wśród leszczyńskich gimnazjalistów i wyrażało tak typową dla niego życzliwość i otwartość wobec uczniów, którym na świadectwach stawiał najczęściej oceny bardzo dobre. O jego związkach z gimnazjum świadczy także piękna przemowa jaką wygłosił z okazji 350. rocznicy utworzenia tej leszczyńskiej uczelni, opublikowana w wydawnictwie Die 350jährige Jubelfeier des Königlichen Comenius-Gymnasium zu Lissa vom 18.-20. Oktober 1905 (Jubileusz 350-lecia Królewskiego Gimnazjum im. Komeńskiego w Lesznie od 18 do 20 października 1905 r.), Leszno 1905.

Samuel Baeck był autorem licznych prac z zakresu historii, religii i literatury żydowskiej. Najbardziej znaczącym było opracowanie Die Geschichte des jüdischen Volkes und seiner Literatur vom babylonischen Exile bis auf die Gegenwart (Historia narodu żydowskiego i jego literatura od czasów babilońskich do współczesności), które doczekało się aż trzech edycji (Leszno 1878, 1894, 1905). Publikacja była jedną w wielu syntez dotyczących dziejów narodu żydowskiego, jakie pojawiły się na rynku wydawniczym w XIX wieku. Oczywiście, nie tak szczegółową jak praca Heinricha Graetza, ale w owym czasie bardzo popularną i dobrze przyjętą przez czytelników. Baeck napisał także: Inder und Hebräer, Erzählungen und Religionssätze der Heiligen Schrift (Hindusi i Hebrajczycy, opowieści i terminy religijne w Piśmie Świętym), Leszno 1875, 2 wyd. 1886, Systematische Religionssätze der Heiligen Schrift (Systematyczne sformułowania religijne Pisma Świętego), Leszno 1875, Elischa ben Abuja-Acher, quellenmassig dargestellt (Elischa ben Abuja-Acher, przedstawienie umiarkowanych źródeł), Frankfurt n/M 1891 oraz szereg artykułów z zakresu religii porównawczej, orientalistyki i teologii, jak również kazań, w tym Predigt, gehalten zur Friedensfeier in der Synagoge zu Lissa am 11 November 1866 (Kazanie przeznaczone na uroczystość zawarcia pokoju [wygłoszone] w synagodze w Lesznie 11 listopada 1866).

W opracowaniu Jacoba Wintera i Augusta Wuenscha: Die jüdische Literatur seit Abschluß des Kanons (Żydowska literatura od zamknięcia Kanonu), 1892-96, zamieszczono kilka rozdziałów  autorstwa Samuela Baecka, między innymi: Die halachische und Responsenliteratur vom 15. bis 18. Jahrhundert, Die Literatur der Darschanim vom 15. bis Ende des 18. Jahrhunderts (Literatura halachiczna i responsy od XV do XVIII wieku, Literatura interpretatorów Prawa religijnego od XV do końca XVIII wieku), Die Sittenlehrer und Apologeten vom 13. bis 18. Jahrhundert (Moraliści i apologeci od XIII do XVIII wieku) i Die religionsgesetzliche Litteratur der Juden vom 15. bis 18. Jahrhundert (Literatura dotycząca religijnego prawa Żydów od XV do XVIII wieku). Wszystkie teksty ukazały się następnie w osobnym wydawnictwie w 1893 roku. Baeck współpracował również z redakcją Jewish Encyclopedia w Nowym Jorku, Bibliographischen Lexicon Ch.D. Lippego oraz redakcją „Monatsschrift für Geschichte und Wissenschaft des Judentums”. Na łamach tego periodyku ukazały się liczne jego teksty oraz przyczynki, jak chociażby Die Asyle der Griechen und Romer, verglichen mit der Zufluchtsstatte des pentateuchische Gesetzes (Azyle Greków i Rzymian, porównanie z miejscem schronienia w prawie Pięcioksiągu) 1869.

W 1862 roku Samuel Baeck poślubił w Boskovitz Ewę Placzek (ur. 28 lutego 1840 w Boskowitz), córkę morawskiego rabina krajowego Abrahama Placzka. Z małżeństwa przyszło na świat jedenaścioro dzieci. Najstarsza córka Frieda (Friederike), urodziła się 6 października 1863 roku jeszcze w Leipie. Pozostałe dzieci przyszły na świat w Lesznie. Druga w kolejności, Tina (Ernestine), urodziła się 27 marca 1865 roku, Leichen (Louise), 13 kwietnia 1866 roku, Anna, 27 lipca 1967 roku, Alfred, 15 stycznia 1869 roku, Röschen (Therese), 30 października 1871 roku, Leo, 23 maja 1873 roku, Salo (Salomon), 22 stycznia 1875 roku, Richard, 22 stycznia 1878 roku. Jako ostatnie przyszły na świat bliźnięta: Karoline i Martin, urodzeni 17 sierpnia 1879 roku.

Wszyscy synowie podjęli naukę w leszczyńskim gimnazjum, jednak na studia udało się tylko czterech z nich. Salo, Richard i Martin zostali lekarzami. Salomon mieszkał w Gliwicach (zm. 01 grudnia 1900 w Lesznie), Martin w Legnicy - zaginął podczas działań wojennych w 1914 r. (został odznaczony Żelaznym Krzyżem 2. Klasy). Richard prowadził praktykę w Lesznie, przy obecnej ulicy Wolności. Obaj z Martinem byli członkami leszczyńskiej Loży B'nei B'rithu im. Raphaela Koscha. Wykształcenie teologiczne zdobył wyłącznie Leo. Najstarszy z braci, Alfred, zajmował się kupiectwem i mieszkał w Zielonej Górze. W 1902 roku ożenił się z Reginą Todtmann z Rawicza.

Spośród córek trzy wyszły za mąż za nauczycieli i rabinów: Ernestine w 1887 roku poślubiła kaznodzieję Mosesa Leiba Salomona z Szereszewa na Białorusi (mieszkali w Iserlohn k. Dortmundu). Louise w 1889 roku wyszła za mąż za rabina Simona Sterna z Novégo Mesta nad Váhom na Słowacji (niem. Waag-Neustadt). Z kolei Röschen w 1896 roku wyszła za Simona Mandla z austriackiego Deutschkreuz. Zamieszkali w miejscowości Podivin, wówczas Kostel na Morawach, a następnie w Nowym Jičinie – niem. Neu Titschein). Dwie kolejne córki poślubiły kupców: Anna w 1894 roku wyszła za Markusa Fischera z Kobylej Góry (mieszkali w Zabrzu), a Karoline w 1903 roku za Hugo Adama ze Śremu. Friederike Baeck 23 marca 1885 roku poślubiła urzędnika i doktora prawa Maxa Feldmanna z morawskich Boskovitz (mieszkali w Brnie - niem. Brünn).

W okresie pobytu w Lesznie Samuel Baeck wielokrotnie zmieniał adresy i wspólnie z rodziną przenosił się co kilka lat do nowego mieszkania. W latach 1864-1871 rezydował w kamienicy przy ówczesnej Comeniusstraße 12 (obecnie ul. Bolesława Chrobrego). Kolejne trzy adresy odnotowane w księgach meldunkowych znajdowały się przy tej samej ulicy. Początkowo, w latach 1871-1883, przebywał pod numerem 36 - w budynku należącym do parafii ewangelicko-reformowanej (obecnie ul. Chrobrego 34), następnie pod numerem 1 - w hotelu zarządzanym przez Jonasa Cohna (w latach 1883-1886) i pod numerem 20 (w latach 1886-1890). W 1890 roku Baeckowie przeprowadzili się do kamienicy przy dawnej Kostenerstraße 56 (obecnie ul. Gabriela Narutowicza 49, vis’a’vis pałacu Sułkowskich), a w 1893 roku do kamienicy stanowiącej własność znanego leszczyńskiego architekta Hermanna Nergera przy Reisenerstrasse 14 (Bismarckstraße, obecnie ul. Leszczyńskich 13). W 1900 roku Baeck przeniósł się do kamienicy przy Rynku numer 5, będącej własnością żydowskiego kupca Theodora Freundlicha, a w 1903 roku do budynku, w którym mieściła się siedziba Fundacji Abrahama Joela i Berthy Sachsów przy Kaiser Friedrichstraße 6 (obecnie ul. Gabriela Narutowicza 5).

Samuel Baeck zmarł 16 maja 1912 roku w Lesznie, po 48 latach wytężonej pracy. Pochowany został na miejscowym cmentarzu żydowskim. Jego nagrobek nie zachował się. Został, podobnie jak cały cmentarz, zniszczony w okresie II wojny światowej. Po śmierci męża Ewa Baeck mieszkała w Lesznie jeszcze przez dziesięć lat. W maju 1922 roku wyprowadziła się z synem Richardem do Wrocławia gdzie zmarła w 1926 roku. Spośród wszystkich ich dzieci II wojnę światową przeżył jedynie syn Leo i córka Karoline. Pozostali zmarli przed 1939 rokiem lub zginęli w obozach koncentracyjnych: w Terezinie (Freiderike, Louise, Anna, Therese) i w Oświęcimiu (Richard).

Artykuł napisany do planowanej książki o leszczyńskich Żydach pt. „Święta gmina Leszno”. Dziękuję autorowi za jego udostępnienie portalowi Chaim/Życie.