Początkowe ustępstwa króla Fryderyka Wilhelma IV wobec manifestujących tłumów,  szybko ustąpiły usztywnieniu stanowiska przez monarchę i reprezentujące go wojsko oraz władze polityczne. W obawie przed akcją robotników przemysłowych zachowawczą postawę przyjęli również zasiadający w rządzie pruscy i nadreńscy liberałowie. Ich dążenie do ograniczenia postulatów wiecujących mas wynikało z lęku przed radykalizacją haseł głoszonych przez przedstawicieli najuboższych warstw społecznych. Udział tych ostatnich w masowych zebraniach oraz organizowane w Niemczech strajki miały doprowadzić nie tylko do podwyższenia płac, ale także do legalizacji organizacji robotniczych. W tym duchu działali w Prusach - i w pozostałych krajach - liczni agitatorzy i trybuni nowej idei. Wśród nich jedną z pierwszoplanowych ról odegrał Stephan Born z Leszna.

Simon Buttermilch, pod takim bowiem nazwiskiem przyszedł na świat, był zecerem, wydawcą, właścicielem drukarni, działaczem politycznym, socjalistą, dziennikarzem, profesorem i wykładowcą, Urodził się 18 lub 28 grudnia 1824 roku w Lesznie, jako syn miejscowego handlarza wełną, kupca i pośrednika Meyera Saula Buttermilcha (ur. 1784, 1787 lub 1791 Leszno – zm. 15 lipca 1864 Leszno) i Blümchen (Berthy) z domu Nürnberg (ur. 1796 lub 1797 Leszno – zm. 11 czerwca 1873 Leszno). Miał siedmioro rodzeństwa, w tym czterech braci: Davida (ur. 30 października 1817),  Marcusa (ur. 13 czerwca 1819) - osiadł w Berlinie, Saula (ur. 14 maja 1821 – zm. 11 września 1887) i Wolfa (ur. 09 marca 1832) oraz trzy siostry: Linę – Karolinę (ur. 23 stycznia 1833), zamężną za kupca Leopolda Oppenheima z Żar, Minnę (ur. 1 listopada 1834), wyszła za mąż za kupca Meiera Marcusa Bry z Berlina i Mariannę (ur. 2 grudnia 1835), żonę destylatora Adolpha Kurnickera z Cottbus. Wszyscy urodzili się w Lesznie.

Zgodnie z najwyższym rozkazem Króla Prus z 14 lutego 1842 roku, będącym zapewne odpowiedzią na petycję ojca w tej sprawie, synowie Meyera Buttermilcha otrzymali prawo do przyjęcia rodowego nazwiska „Born” i używania go jako własnego. Jedynie córki pozostały przy nazwisku ojca, co najpewniej wynikało z przekonania, że zmienią je po zamążpójściu.

Simon vel Stephan Born uczęszczał do szkoły żydowskiej w Lesznie, a następnie do miejscowego Gimnazjum im. Komeńskiego. Ze względu na trudną sytuację finansową rodziny nie mógł podjąć regularnych studiów uniwersyteckich. W 1840 roku, w wieku 16 lat, wyjechał do Berlina, gdzie w jednym z tamtejszych wydawnictw rozpoczął naukę rzemiosła jako drukarz i zecer. Praca ta oraz możliwość śledzenia procesu wydawniczego, w tym także udział w przygotowywaniu do druku opracowań o charakterze naukowym, zmobilizowały Borna do samodzielnej nauki i studiów. W latach 1840-1845, jako wolny słuchacz, uczęszczał na wykłady i seminaria organizowane na Uniwersytecie Berlińskim.

Kontakty z nowym środowiskiem wpłynęły na decyzję o zerwaniu więzów z religią ojców i przyjęciu chrztu w kościele ewangelicko-reformowanym. Konwersja ta bardzo szybko zaowocowała radykalizacją poglądów Borna i zaangażowaniem się w działalność polityczną. Jego wystąpienia w kręgach robotników berlińskich warsztatów i zakładów przemysłowych, potwierdziły bojowe nastawienie młodego leszczynianina, podobnie jak polemiczne teksty o wydźwięku antymonarchistycznym i antyburżuazyjnym, które publikował w formie druków ulotnych i artykułów. Born był także bardzo aktywnym członkiem Stowarzyszenia Berlińskich Rzemieślników (niem. Berliner Handwerk-Verein) i autorem licznych opowiadań ukazujących nędzę niemieckiej klasy robotniczej. Jego pierwszym mentorem i duchowym nauczycielem na nowej drodze był czeladnik krawiecki Christian Friederich Mentel, berlińczyk i zwolennik radykalnej rewolucji społecznej. W połowie lat 40. XIX wieku Born dał się również poznać jako krytyk teatralny i współpracownik kilku berlińskich dzienników.

W 1846 roku, wzorem wielu ówczesnych czeladników i rzemieślników, Born wyruszył na edukacyjną wędrówkę po Europie. Podczas swojej podróży nawiązał kontakt między innymi z Robertem Blumem, niemieckim działaczem i pisarzem politycznym, wydawcą „Allgemeines Theaterlexikon”, przywódcą saskich liberałów i jednym z późniejszych  organizatorów powstania październikowego w 1848 roku w Wiedniu, a także z Fryderykiem Engelsem, teoretykiem komunistycznej utopii, z którym spotkał się i zaprzyjaźnił w Paryżu. Nieco później dotarł do Londynu, a następnie do Brukseli, gdzie zatrudnił się jako zecer w „Deutschen Brüsseler Zeitung”. W okresie pobytu w Belgii kontaktował się z Karolem Marksem, za sprawą którego wstąpił do Związku Sprawiedliwych, późniejszego Związku Komunistów (niem. Bund der Komunisten). Pozostając pod bardzo silnym wpływem obu ideologów materializmu historycznego - przez wielu uznawany był wręcz za ulubieńca Marksa i Engelsa - aktywnie włączył się w działalność komunistycznych struktur (zachowała się bogata korespondencja, jaką w owym czasie między sobą prowadzili). W prowadzonej działalności pomogły mu naukowe przygotowanie i zdolność do gruntownej i bardzo wnikliwej analizy społecznych problemów. Dzięki nabytym i wrodzonym zdolnościom wyrósł na głównego agitatora socjalizmu i socjalno-ekonomicznych interesów robotniczych w Południowej Francji i Szwajcarii.

Edukacja polityczna Borna, oparta na zgłębianiu i ocenie historycznych zależności dokonujących się w ramach walki klas, znalazła ujście i potwierdzenie w momencie wybuchu rewolucji marcowej w Prusach i pozostałych państwach Związku Niemieckiego. Born powrócił do Berlina gdzie brał czynny udział w organizowaniu Centralnego Komitetu Robotników (niem. Zentralkomitees der Arbeiter). Został także prezesem i wydawcą publicystycznego organu Komitetu, będącego jednocześnie pierwszą robotniczą gazetą w Niemczech, czasopisma „Das Volk” (Organ d. Central -Komitees für Arbeiter. Eine sozialpolitische Zeitschrift). Jako członek Stowarzyszenia Berlińskich Czeladników Drukarskich (niem. Verein des Berliner Buchdruckergeselle) przewodził również strajkom zorganizowanym w końcu kwietnia i na początku sierpnia 1848 roku, zakończonych tylko częściowym sukcesem. Przez cały okres Wiosny Ludów współpracował także z wydawanym przez Karola Marksa czasopismem „Neuen Rheinischen Zeitung” (1848-1849).

Doceniając zmysł organizacyjny Borna, jego zaangażowanie, talent i wkład w scalanie ruchu robotniczego, powierzono mu przygotowanie i przewodnictwo pierwszego Powszechnego  Kongresu Robotniczego, który zwołano do Berlina. Podczas jego obrad, z inicjatywy Borna,  zdecydowano o założeniu pierwszej organizacji robotniczej w Niemczech - Powszechnego Niemieckiego Bractwa Robotników (niem. Allgemeinen Deutschen Arbeiterverbrüderung). Także w tym przypadku to właśnie Bornowi przypadło w udziale kierowanie całym ruchem i opracowanie dla niego organizacyjnych ram. W miarę nasilania się antyliberalnych działań pruskiego rządu               i odnoszonych przez władze zwycięstw w walce ze zwolennikami reform, siedzibę organizacji przeniesiono do Lipska. Born został tam naczelnym redaktorem związkowego periodyku „Die Verbrüderung: Correspondenzblatt aller deutschen Arbeiter”. Jako doświadczony polityk, znający i trzeźwo oceniający realia, wyraźnie zaczął się wówczas odsuwać od głoszenia i wprowadzania w życie teoretycznych rozwiązań proponowanych przez Marksa i Engelsa. Jego eklektyczny program łączył reformistyczny komentarz idei „Manifestu Partii Komunistycznej” z doktrynami francuskich komunistów utopijnych, Louisa Augusta Blanqui'ego i Pierra Josepha Proudhona. Born był już w tym czasie przeciwnikiem samodzielnych i niezależnych wystąpień klasy robotniczej. Na łamach pisma odciągał wręcz robotników od udziału w walkach o ogólnopolityczne cele mające służyć całemu niemieckiemu narodowi. Zachęcał natomiast do urzeczywistniania robotniczych postulatów na drodze drobnych reform oraz organizacji wzajemnej pomocy i kooperacji. Włodzimierz Iljicz Lenin scharakteryzował później te tendencje Borna jako oportunistyczne, niezgodne z teorią marksistowską i zasadą bezwzględnej walki klas.

W kolejnej fazie rewolucji, związanej z walką o konstytucję frankfurcką, Born ponownie - nie tylko jako działacz związkowy, ale także radykalny demokrata - zaangażował się w bieg wydarzeń i stanął do walki na niemieckich barykadach. Wspólnie z rosyjskim anarchistą Michaiłem Bakuninem i adwokatem Samuelem Tzschirnerem, przewodził krwawo stłumionym przez wojska saskie i pruskie wystąpieniom w Dreźnie, a następnie uczestniczył w starciach w Badenii - gdzie jako ochotnik walczył także Fryderyk Engels, i w Czechach. Trwające do lipca 1849 roku walki, zakończone klęską powstańców i zdobyciem twierdzy Rastatt - ostatniego punktu oporu powstańców badeńskich, przyniosły kres marzeniom o wprowadzeniu republiki i zniesieniu monarchii w Niemczech. Masowe egzekucje i wysokie wyroki więzienia, na które skazywano uczestników rewolucji sprawiły, że wielu jej uczestników zdecydowało się na emigrację. W ich gronie znalazł się również Stephan Born, który zbiegł do Szwajcarii.

Początkowo prowadził tam własną drukarnię w miejscowości Murten (1850-1852), a następnie podjął pracę jako nauczyciel seminaryjny w Küsnacht w kantonie Zürich i w samym Zurychu (1854-1856), gdzie na tamtejszym uniwersytecie uczęszczał na wykłady z anatomii, optyki i historii filozofii. W latach 1860-1878, a więc przez blisko dwadzieścia lat, był profesorem gimnazjalnym i nauczycielem w szkole przemysłowej w Neuenburgu, a także wykładowcą w Akademii w Neuchatel. W latach 1878 -1898 był redaktorem „Basler Nachrichten”, na łamach którego komentował wydarzenia zagraniczne. W 1879 roku habilitował się na Uniwersytecie w Bazylei, gdzie jako honorowy profesor wykładał literaturę niemiecką i francuską. Przez szereg lat był także prezesem Stowarzyszenia Szwajcarskiej Prasy (niem. Verein der Schweitzer Presse), co w perspektywie jego rewolucyjnej przeszłości uznać można za naprawdę wybitne osiągnięcie. Jako dziennikarz, redaktor i nauczyciel uniwersytecki Born cieszył się w Bazylei - swojej nowej ojczyźnie - ogromnym szacunkiem i poważaniem. Poświadczają to liczne wzmianki na jego temat, które odnaleźć można w opracowaniach i artykułach dotyczących różnych faz i okresów działalności ruchu robotniczego w dziewiętnastowiecznej Europie. W 1888 roku otrzymał obywatelstwo szwajcarskiej, ale już w 1850 roku nadano mu prawa obywatelskie, które odebrał z rąk twórcy nowego porządku miejskiego Republiki Szwajcarskiej, von Monteliera.

Born był nie tylko publicystą i dziennikarzem, ale także autorem opracowań i wspomnień. Jego literacka pasja i naukowe zacięcie znalazły ujście między innymi podczas wieloletnich studiów nad twórczością Heinricha Heinego. Już po śmierci Borna, w 1902 roku, wydano opracowanie Buch der Lieder von Heinrich Heine (Stuttgart), z biograficzno-literackim wstępem autorstwa Borna. W 1898 roku ukazał się zbiór wspomnień Erinnerungen eines Achtundvierzigers (Lipsk, wznowienie Berlin 1978), w którym zamieszczono jego przemyślenia na temat niemieckiej rewolucji i drogi, którą wówczas przebył. Warto przy tym zaznaczyć, że po opuszczeniu Niemiec Born nigdy już do działalności politycznej nie powrócił. W 1881 roku ukazała się rozprawa Beaumarchais (Bazylea), a w 1883 roku wydał w Lipsku wspomnienia jednego z najwybitniejszych niemieckich prawników, polityków i dziennikarzy, Jodocusa Donatusa Hubertusa Temme (1798-1881), zatytułowane Erinnerungen (Pamiętniki).

Stephan Born poślubił 11 kwietnia 1860 roku w Zurychu Friederike Julie Agnes Temme, córkę wspomnianego profesora Jodocusa Temme. Niestety, nie udało się uzyskać informacji na temat dzieci pochodzących z tego małżeństwa. Born zmarł 4 maja 1898 roku w Bazylei. Pochowano go na tamtejszym cmentarzu ewangelickim.

Artykuł napisany do planowanej książki o leszczyńskich Żydach pt. „Święta gmina Leszno”. Dziękuję autorowi za jego udostępnienie portalowi Chaim/Życie.