Prowadzona w latach 1904-1905 przebudowa leszczyńskiej synagogi w znaczący sposób zmieniła jej dotychczasowy wygląd. 11 kwietnia 1905 roku nastąpiło uroczyste otwarcie odnowionej świątyni, a w okolicznościowym nabożeństwie wzięli udział członkowie miejscowej gminy i licznie zaproszeni goście. Uroczystość poprowadził naczelny rabin Leszna, dr Samuel Baeck. Rozpoczął od przemówienia z okazji wręczenia kluczy do bóżnicy przedstawicielom zarządu. Odczytywane fragmenty Tory, pieśni śpiewane przez chór synagogalny i modlitwa za cesarza, stanowiły kolejne elementy porządku nabożeństwa. Zakończyło je odczytanie Psalmu 150, rozpoczynającego i kończącego się słowami: „Alleluja. Chwalcie Boga w Jego świątyni, [...]. Wszystko, co żyje, niech chwali Pana! Alleluja.” (Biblia Tysiąclecia).

Leszczyńska synagoga przed przebudową w 1905 roku

Pierwsze kroki zmierzające do przebudowy synagogi w Lesznie podjęte zostały w 1903 roku. Zwrócono się wówczas do miejscowego budowniczego Heinricha Müllera, z prośbą o wykonanie projektu. Do jego realizacji nie doszło, ale plany zachowały się w zbiorach Archiwum Państwowego w Lesznie. Nowy projekt wykonali w 1904 roku wrocławscy architekci, Richard i Paul Ehrlichowie, którzy zaproponowali rozwiązania bardziej odpowiadające ortodoksyjnej gminie. wprowadzeniu poprawek, polegających na przesklepieniu sali modlitw nowym, głębszym sklepieniem i zmianie stylistyki wnętrza na neorenesansową, przystąpiono do jego realizacji.

W myśl założeń budowniczych do starszego korpusu dobudowano od wschodu nową część z masywem wieżowym. Zlikwidowano także wszystkie aneksy z wyjątkiem najstarszego, zachodniego. W ich miejsce wprowadzono nowy aneks południowy i południową część aneksu zachodniego. Wewnątrz synagogi rozplanowanie empor i wejść podporządkowano jednej, głównej osi, natomiast na sklepienie z 1889 roku nałożono głębsze sklepienie pozorne. Wprowadzono także zmiany w wystroju wnętrza, elementy neobarokowe połączono z roślinną dekoracją secesyjną, nawiązującą do secesji wiedeńskiej. Na elewacji zewnętrznej pojawiły się natomiast motywy orientalne.

Jak pisze w swoim studium poświęconym dziejom synagogi Ewa Leszczyńska, wrocławscy projektanci dostosowali się do podstawowych warunków postawionych przez gminę. Były to: symetryczne rozwiązanie empor, co pozwoliło na zwiększenie liczby miejsc dla kobiet, polepszenie systemu komunikacyjnego wewnątrz budynku oraz dobudowanie wschodniego aneksu wieżowego, w którym umieszczono synagogę tygodniową, pokój dla rabinów i emporę organową. Nastąpiło także przesunięcie bimy w kierunku ściany wschodniej i połączenie jej z szafą ołtarzową, co w synagogach wznoszonych na przełomie XIX i XX wieku przez niemieckich Żydów stało się powszechną praktyką.

Widok na Aron Ha-Kodesz odnowionej leszczyńskiej bóżnicy

W dostępnych publikacjach dotyczących leszczyńskiej synagogi nie wymienia się nazwiska budowniczego bezpośrednio odpowiadającego za prowadzone w 1904 i 1905 roku prace remontowe. W pochodzących z tego okresu księgach metrykalnych znaleźć można dane dotyczące technika budowlanego, murarza i cieśli Eugena Hollosa. Pochodził on z Martinsbergu nad Waagiem i był jedynym Żydem mieszkającym wówczas w Lesznie, posiadającym podobne wykształcenie. Naturalnie sam fakt pobytu w mieście nie może być dowodem na związek z prowadzoną przez gminę żydowską inwestycją, ale pozwala przynajmniej na umieszczenie Hollosa w kręgu tych osób, które mogą być brane pod uwagę, jako nadzorujące realizację projektu Ehrlichów.

Ostatnie nabożeństwo w leszczyńskiej synagodze mogło mieć miejsce w sierpniu lub na początku września 1939 roku. Niemcy bardzo szybko opróżnili wnętrze budynku, usuwając jego wyposażenie, i zamienili świątynię na magazyn. Po wojnie obiekt wykorzystywany był jako łaźnia miejska i podobnie jak w okresie II wojny światowej, jako magazyn. W 1956/1957 roku wyburzono górną część masywu wieżowego, a w latach sześćdziesiątych XX wieku przedzielono salę główną żelbetowym stropem. Nadwyrężoną i zaniedbaną synagogę przejęło w latach dziewięćdziesiątych XX wieku Muzeum Okręgowe w Lesznie. Trwający przez kilkanaście lat remont, dzięki uregulowaniu w 2004 roku praw własności, miał nareszcie szansę na szczęśliwe zakończenie. I chociaż nie zabrzmi tam już głos leszczyńskiego kantora, synagoga ponownie może służyć mieszkańcom Leszna, odwiedzającym miasto gościom oraz miłośnikom historii.

Ps. Remont synagogi ukończono w 2006 roku. Dziś w jej wnętrzach znajduje się Galeria Sztuki Muzeum Okręgowego w Lesznie i ekspozycja poświęcona historii i kulturze Żydów.

Artykuł został opublikowany w Informatorze kulturalnym i turystycznym południowo-zachodniej Wielkopolski, 4/2005. Wersja poprawiona i uzupełniona.

Dziękuję Dariuszowi Czwojdrakowi za udostępnienie tekstu portalowi Chaim/Życie.