Dobroczynność zawsze uznawana była za jedną z najważniejszych cnót wyznawców judaizmu. Instytucje zajmujące się wspieraniem chorych i ubogich działały w każdej gminie żydowskiej, pełniąc tam ważną rolę społeczną, socjalną i religijną. W Lesznie, obok potwierdzonych źródłowo kilkudziesięciu legatów zapisanych z myślą o potrzebujących, potwierdzono działalność szeregu stowarzyszeń oraz żydowskich szpitali. Czynnych było także kilka fundacji, wśród których na szczególną uwagę zasługuje dom opieki utworzony w XIX wieku przez rodzeństwo Wollheimów.

Z powodu kalectwa, wieku i niemożności pracy

Instytucja została powołana do życia 5 września 1859 roku pod nazwą Szpital i Dom Starców im. Salomona i Józefa Wollheimów (Kranken und Sichenhaus Wollheimische Stiftung). Zatwierdzono go najwyższym rozporządzeniem królewskim wydanym 12 listopada 1860 roku, a potwierdzenie statutu przez Królewską Rejencję w Poznaniu miało miejsce 29 czerwca 1861 roku. W akcie fundacyjnym czytamy m.in.: Mając dzięki Boskiej Opatrzności możność czynienia dobra dla swych współobywateli i kierując się pietyzmem dla pamięci zmarłego w Trieście Salomona Wollheima, w przywiązaniu do swojego ojczystego miasta Leszna szpital i dom starców tamże ufundowanym zostaje. Na rzecz tej Fundacji ofiarowuje on nieruchomość położoną w Lesznie, zapisaną w księdze wieczystej pod nr 836, 837, 838 i 792 wraz z nowo wybudowanym domem oraz ze znajdującym się w nim wyposażeniem, ruchomościami i kapitałami w wysokości 5 000 talarów. Jako kuratorów tej Fundacji mianowanych zostaje 6 zamieszkałych w Lesznie obywateli, a Magistrat miasta Leszna uprasza się o udzielenie pomocy tej dobroczynnej instytucji i przyjęcie nadzoru nad Fundacją. Fundator życzy sobie odprawiania modlitw w dniu rocznicy śmierci bliskich mu osób, których imiona i nazwiska wymienia.

W 1878 roku siostra fundatora, zamieszkała w Hamburgu Johanna Schiff z domu Wollheim, przekazała na rzecz Fundacji dalszych 9 000 marek. Skutkiem nowego zapisu była zmiana nazwy instytucji na Fundację im. Salomona, Józefa i Johanny Wollheimów (Salomon, Joseph und Johanna Wollheimische Stiftung). Zatwierdzenie tej zmiany przez Magistrat miasta Leszna nastąpiło 6 kwietnia 1878 roku, a przez Nadprezydenta Prowincji Poznańskiej 6 lipca 1878 roku. Siedziba fundacji znajdowała się przy dawnej ulicy Promenade 2 (obecnie Aleje Krasińskiego 11).

Zgodnie ze statutem instytucja miała opiekować się osobami biednymi wyznania mojżeszowego, które z powodu kalectwa, podeszłego wieku i niezdolności do pracy, nie mogły samodzielnie zaspokajać swoich niezbędnych potrzeb życiowych i nie miały krewnych lub bliskich, którzy mogliby łożyć na ich utrzymanie. Do zakładu mogły być przyjmowane także osoby innych wyznań, jednak za opłatą, której wysokość ustalało kuratorium. Do schroniska nie przyjmowano osób chorych umysłowo oraz osób wymagających leczenia szpitalnego. Pensjonariusze, w zależności od stanu majątkowego, otrzymywali bezpłatne mieszkanie, odzież, obuwie, opał, opiekę lekarską, a w przypadku śmierci podopiecznych fundacja opłacała koszty pogrzebu. Szpital posiadał około 40-50 miejsc, które nie zawsze były wykorzystane w stu procentach.

Na czele fundacji stało sześcioosobowe kuratorium, które wybierało spośród siebie prezesa, skarbnika i sekretarza. W przypadku ustąpienia ze stanowiska lub śmierci jednego z członków, przeprowadzano wybory uzupełniające. W okresie II Rzeczypospolitej członkami kuratorium mogły być tylko osoby posiadające obywatelstwo polskie, stale mieszkające w Lesznie. Za działalność fundacji doraźnie odpowiedzialny był zarządca lub kierownik. Na zewnątrz fundację reprezentował prezes, a w przypadku pojawienia się jakichś przeszkód w pełnieniu przez niego obowiązków, wyznaczał on na swojego zastępcę, jednego z członków Kuratorium. Akty i dokumenty prawne w imieniu fundacji podpisywał prezes lub jego zastępca oraz jeden z członków Kuratorium. Prezes zwoływał także narady i mógł wnioskować o zwolnienie z pełnienia obowiązków innych członków w sytuacji, gdy nie wywiązywali się ze swoich zadań.

Na majątek fundacji składała się nieruchomość położona w Lesznie, zapisana w księdze wieczystej Sądu Grodzkiego, T. XXIV, o powierzchni 0,08,99 ha z zabudowaniami oraz kapitały pieniężne. Wydatki na działalność zakładu pokrywane były z odsetek hipotecznych, papierów wartościowych, darów i subwencji pochodzących od instytucji społecznych oraz od osób prywatnych. Dla zapewnienia ciągłości pracy fundacji utworzono także fundusz rezerwowy, z którego miano pokrywać wydatki w latach szczególnego zmniejszenia się dochodów. W 1936 roku łączna wysokość posiadanych kapitałów wynosiła 5 687 zł.

Zawsze prowadzony był starannie

Po 1919 roku, podobnie jak miało to miejsce w wielu innych tego typu instytucjach działających w Wielkopolsce, znacznie zmniejszyła się liczba pensjonariuszy korzystających z pomocy fundacji. W wyniku masowej emigracji Żydów obniżyła się ona do kilkunastu, a w pewnych okresach do zaledwie kilku osób w ciągu roku. W zachowanej dokumentacji archiwalnej brakuje niestety szczegółowych informacji, które umożliwiłyby podanie pełnych danych za poszczególne lata. Można domyślać się jedynie, że opieką objętych było nie więcej niż 15 osób. W 1931 roku, przy 11 zapewnionych przez zakład miejscach, przebywało tam 9 pensjonariuszy. W latach 1933-1937 dom opieki posiadał od 12 do 17 miejsc, z których korzystało odpowiedni: w 1933 roku - 8 osób (same kobiety), w 1935/1936 roku - 9 osób (8 kobiet i 1 mężczyzna), w 1936/1937 roku - 10 osób (9 kobiet i 1 mężczyzna), w 1937/1938 roku - 10 osób (9 kobiet i 1 mężczyzna), przy czym liczba osób przebywających tam bezpłatnie, wynosiła 6.

Kolejnymi inspektorami i tzw. ojcami domowymi żydowskiego zakładu opiekuńczego byli: Hirsch Kajet (1864-1865), Wolf Fuchs (1865-1874), Heymann Glogauer (1876-1893), Michael Berwin (1892), Theodor Potsdammer (1893-1900), Joseph Kann (1900-1918), Sally Neumann (1920-1933) i Salo Kaliski (1936-1939).

Fundacja im. Wollheimów przez cały okres swojego istnienia była zakładem samodzielnym, pozostającym pod stałą opieką gminy żydowskiej. Jako instytucja świadcząca pomoc społeczną prawnie podlegała jednak władzom wojewódzkim, a od 1924 roku również powiatowym. Corocznie poddawana była inspekcjom przeprowadzanym na przemian przez delegatów Urzędu Wojewódzkiego w Poznaniu i Starostwa Powiatowego w Lesznie. Ostatnia odbyła się 7 czerwca 1939 roku. Z zachowanych notatek wynika, że zakład zawsze prowadzony był starannie.

Przy opracowaniu artykułu autor korzystał m.in. z zasobu Archiwum Państwowego w Poznaniu, Akta Urzędu Wojewódzkiego Poznańskiego, sygn. 58.

Artykuł został pierwotnie opublikowany w „Informatorze kulturalnym i turystycznym południowo-zachodniej Wielkopolski” 2004, nr 3, s. 26-27. Wersja poprawiona i uzupełniona.