Maharal urodził się w znamienitej rodzinie rabinackiej pochodzącej z niemieckiej Wormacji. Jednym z jego przodków był Bezalel Hazaken, którego syn Jehuda (Juda) Loew ben Bezalel zmarł w 1440 r. w Wormacji (albo według innych źródeł 18 dnia miesiąca cheszwan w 1439 r. w Pradze). Tenże Jehuda (Juda) Loew stał na czele jeszywy w Wormacji, a jego synowie mieli przebywać przez pewien czas w Poznaniu, dokąd z czasem przeniosła się rodzina. Zgodnie z tradycją żydowską imię (Juda Loew) było przekazywane z pokolenia na pokolenie, stąd nieraz trudno o dokładną identyfikację osoby. Wuj Maharala – Jakub, został mianowany rabinem Rzeszy (Reichsrabbiner), a brat Jakuba – Chaim z Friedbergu, był słynnym uczonym żydowskim. Tradycja przypisała jednak tej rodzinie znacznie bardziej szlachetne pochodzenie, gdyż miała się ona wychodzić od przywódców wygnańców żydowskich w Babilonii, a niekiedy wprost z rodu króla Dawida^[2].

Juda Loew syn Bezalela (Maharal), jak również jego brat Sinai, urodzili się w Poznaniu w początkach XVI w. Otrzymali staranne wykształcenie w jeszywach (między innymi w Pradze), co było możliwe dzięki rodzinnej fortunie, jaką zgromadził jego ojciec. Juda Loew został wybrany w 1553 r. rabinem krajowym (Landesrabbiner) Moraw, który rezydował w Mikułowie (Nikolsburg). Do jego obowiązków należało nie tylko nadzorowanie spraw tej jednej z najważniejszych gmin żydowskich, ale także kontrolowanie nauczania w szkołach żydowskich podległych gminie. Opracował on nową wersję statutu gminy oraz zreformował sposób zbierania podatków.

Pierwsze wzmianki o obecności Żydów w Mikułowie datowane są na 1369 r., kiedy w dokumencie wymieniony został Efraim. Jednak zapiska z 1414 r. stwierdza wyraźnie, że w tym roku nie było już w Mikułowie żadnego Żyda. Podobnie brak informacji o ofiarach wśród ludności żydowskiej, kiedy miasto zostało zdobyte w 1426 r. przez husytów. Dogodne położenie na przecięciu się szlaków handlowych i komunikacyjnych w połowie drogi między Wiedniem a Brnem umożliwiło szybki rozwój miasta od połowy XV w. Pierwszy przywilej dla ludności żydowskiej został wydany w 1509 r., zaś w 1550 r. miała powstać główna synagoga, znana jako Altschul. Według spisu ludności z 1560 r. w mieście mieszkało 41 rodzin żydowskich. Kolejny rejestr z 1574 r. sporządzony w okresie, kiedy rabin Mikułowa został mianowany rabinem krajowym Moraw (rav medinah), wymieniał 68 rodzin, z których każda płaciła jednego złotego dukata rocznie. Stał zatem Maharal na czele gminy niezbyt licznej, ale niezwykle ważnej i bogatej^[3].

Mając niespełna 60 lat zrezygnował w 1588 r. z obowiązków rabina krajowego Moraw. Jednak wiele gmin morawskich uznawało go nadal za swego zwierzchnika i zwracało się do niego w sprawach spornych. W tymże roku udał się do Pragi, gdzie objął obowiązki rabina, którym to tej pory był Izaak Hayot. Maharal nauczał między innymi w synagodze Staronowej (Altneushul), która zachowała się do dziś. Cesarz Rudolf II udzielił mu audiencji 23 lutego 1592 r., podczas której obecni byli także brat rabina Sinai oraz jego zięć Izaak Cohen. Rozmowa dotyczyła, jak powszechnie się przypuszcza, spraw związanych z żydowską kabałą i mistycyzmem. Wkrótce Juda Loew został mianowany „Hofbefreiter Jude” (nadworny radca żydowski) i często wstawiał się w sprawach dotyczących Żydów u cesarza, który przeniósł swoją stolicę z Wiednia do Pragi^[4].

Grób Judy Loewa ben Bezalela na starym cmentarzu żydowskim cmentarzu żydowskim na Józefowie w Pradze

W tym samym roku Juda Loew powrócił do Poznania, gdzie został wybrany naczelnym rabinem. To właśnie w Poznaniu napisał jedno z swoich najsławniejszych dzieł Netivoth Olam oraz częściowo Derech Chaim. Pod koniec swego życia powrócił do Pragi, gdzie zmarł 22 sierpnia 1608 (według kalendarz żydowskiego 18 dnia miesiąca Elul 5369). Został pochowany na cmentarzu żydowskim na Józefowie, a jego gród znajduje się tam do dziś, otoczony czcią przez żydowskich pielgrzymów.

Maharal poślubił Perlę Szmelkes, urodzoną w 1528 r. w Pradze, z którą doczekał się dziewięcioro dzieci (syna Bezalela Charifa Loewe i dwóch innych nieznanych z imienia oraz sześć córek: Gitele, Tilla, Rachel, Lea, Vögele i Realina). Po śmierci 5 maja 1610 r. została ona pochowana obok swego męża^[5].

W tradycji żydowskiej często pierwsze i drugie imię były ze sobą ściśle powiązane. W języku hebrajski Juda (Jehuda) ma swój odpowiednik w niemieckim Löwe (albo w zależności od przyjętej pisowni Loew, Loeb), co dało w jidysz imię Leib – lew. W Księdze Rodzaju zapisano błogosławieństwo, jakie udzielił Jakub swojemu synowi Judzie, nazywając go Gur Aryeh (młody lew). Dlatego też Maharal jedno z swoich najsłynniejszych dzieł, będące komentarzem do klasycznego komentarza średniowiecznego uczonego Rashiego do Pięcioksięgu, zatytułował po hebrajsku Gur Aryeh al HaTorah („Młody lew komentujący Torę”).

Trudno przedstawić pozycję i znaczenie Maharala dla nauki żydowskiej w okresie renesansu bez uwzględnienie bardzo licznej rzeszy jego uczniów, którzy ukończyli prowadzoną przez niego jeszywę na Morawach czy w Pradze. Jednym z nich był Yom Tov Lipmann Heller, który rozwijał zapoczątkowane przez swego mistrza regularne studia nad Miszną. Zaowocowały one przygotowaniem dzieła Tosefoth Yom Tov, będącego komentarzem do Miszny, systematycznie dołączanym do każdej drukowanej edycji Miszna od tego czasu. Kolejnym słynnym uczniem był zmarły przedwcześnie Dawid Ganz, autor dzieła Tzemach David, poświęconego historii żydowskiej i powszechnej.

Największą sławę zyskał Maharal jako rabin gminy praskiej, jednej z najważniejszych i najsłynniejszych w całej Europie. To właśnie w Pradze Maharal założył akademię talmudyczną, która mieściła się w budynku znanym jako Klaus. Ten stary budynek spalił się ok. 1690 r. i na tym miejscu zbudowana została synagoga nazwana Klausowa. Maharal zdobył sobie także uznanie wśród jemu współczesnych uczonych żydowskich, w tym rabinów Salomona Lurii (Maharshal) i Meira (Maharama) z Lublina, dla których był „żelaznym filarem podtrzymującym lud Izraela”.

Jednak nie tylko uczeni żydowscy odnosili się z wielkim uznaniem do Maharala. Sławę przyniosła mu także rozległa wiedza matematyczna i astronomiczna. Utrzymywał korespondencję ze sławnym wówczas duńskim astronomem Tycho Brahe (1546-1601) i Johannesem Keplerem (1571-1630).

W opinii żydowskich uczonych pisma filozoficzne Maharala były tym, czym dla prawa żydowskiego (Halacha) dzieło Szulchan Aruch. Wyłożył w nich swoje analityczne i systematyczne poglądy na istotę filozofii żydowskiej, które oddziaływały na zwolenników różnych szkół w łonie judaizmu na obszarze Rzeczypospolitej szlacheckiej. Wywarł wpływ – między innymi – na wielkiego uczonego Elijahu ben Salomon Zelmana (1720-1797), znanego jako Gaon z Wilna, jak i na opozycyjnych wobec niego zwolenników chasydyzmu. Dzieła Maharala były czytane i studiowane także w późniejszych wiekach. Wielu rabinów znajdowało inspirację w jego myśli, w tym uczeni rabini Samson Raphael Hirsch (1808-1888), Eliyahu Eliezer Dessler (1892-1953), Abraham Izaak Kook (1864-1935), czy Izaak Hutner (1906-1980).

Maharal nalegał między innymi, by nie rozpoczynać nauczania chłopców w bardzo młodym wieku, ale by powiązać nauczanie religijne z momentem osiągnięcia przez nich dojrzałości umysłowej. Rabin Juda Loew nie był zwolennikiem powszechnych studiów nad kabałą i żadne z jego dzieł nie zostało w całości jej poświęcone. Według jego opinii tylko najwięksi znawcy Tory mogli dociekać prawdziwych znaczeń myśli zapisanych w kabale oraz szukać w niej inspiracji. Wydaje się, że myślenie racjonalne i głęboko zakorzenione w filozofii zdecydowanie przeważało w jego pisarstwie nad ideami kabalistycznymi. Niekiedy jego poglądy spotykały się ze zdecydowaną krytyką zwolenników żydowskiego mistycyzmu, ożywionego przez dzieła Izaaka Lurii (zm. 1572). Jeśli już Maharal odwoływał się do kabały, to cytował  księgę Zohar i księgę Yetzirah (Sefer Jecirah).

Maharal i Golem, rysunek czeskiego artysty Mikoláša Aleša z 1988 roku

Jednak dla szerszej publiczności Maharal znany jest jako twórca golema. Według legendy wykorzystał on swoją mistyczną, magiczną i ezoteryczną wiedzę, opartą na lekturze Księgi Rodzaju, opowiadającej o tym, jak Bóg stworzył Adama, i ulepił z gliny golema, który miał chronić praskie getto przed krwawymi atakami.

Pierwszym bodaj spisanym świadectwem istnienia tej legendy były artykuły opublikowane w 1838 r. przez niemieckiego dziennikarza Franza Klutschacka, który wydrukował je w jednej z praskich gazet. W 1909 r. niejaki Yudl Rosenberg wydał rękopis, mający rzekomo ponad 300 lat, w którym zapisano legendę o stworzeniu golema przez rabina Maharala. Wydaje się niemal pewne, że autorem tego „rękopisu” był sam Rosenberg, co nie przekreśliło popularności legendy. Zainspirowała ona Gustava Meyrinka (1868-1932), który w 1915 r. wydał powieść „Der Golem”^[6]. Argentyński pisarz Jorge Luis Borges (1899-1986) napisał wiersz zatytułowany „El Golem”, w którym przywołał Judę Loewa (Judá León) jako tego, który powołał do życia golema. Legendzie tej poświęcił sporo uwagi w swoich pracach filozof i historyk żydowski Gershom Sholem (1897-1982). Nie brak także takich, którzy całkowicie odrzucają prawdziwość opowieści o golemie, co propagował Yaakov Dovid Shulman w swojej książce „The Maharal”. Z drugiej strony Elie Wiesel, współczesny pisarz żydowski i laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury, wydał książkę „The Golem”, w której jednoznacznie przypisał jego stworzenie Maharalowi. Nie były to jedyne utwory literackie, jakie powstały pod wpływem tej opowieści, która wydaje się mieć znacznie starsze korzenie niż dzieło przypisywane Maharalowi. Legenda ta doczekała się nie tylko wielu literackich wersji, ale także na stałe weszła do ludowych opowieści, powtarzanych z pokolenia na pokolenia. W żydowskich folklorze wyraz golem (hebr. םלוג), oznacza ożywione stworzenie powstałe z materii nieożywionej. W nowożytnym hebrajskim (iwrit) wyraz golem używany jest przenośnie na określenie głupca, durnia, literalnie oznacza „kokon”, a wywodzi się z hebrajskiego terminu gelem (םלג), które oznacza „surowy materiał”.

Warto pamiętać, że legenda o stworzeniu golema została przypisana Maharalowi dopiero w XVIII w. Żadne ze współczesnych mu źródeł nie wspomina o tym czynie.             Rabin ulepił z gliny golema i ożywił go, wkładając w jego usta kartkę z hebrajskim słowem emet (prawda), okrążając jego ciało siedmiokrotnie i recytując formuły magiczne. Golem otrzymał imię Yossel i miał pomagać rabinowi w jego utarczkach z ludnością Pragi, która często zastraszała ludność żydowską. Według jednego z podań rabin miał unicestwić golema wymazując początkową literę alef, dzięki czemu wyraz emet nabrał innego znaczenia – met, co w hebrajskim oznacza śmierć.

Dla ogromnej większości religijnych Żydów Maharal znany jest przede wszystkim jako autor kilku klasycznych dzieł, wydawanych i studiowanych do dziś. Oprócz wspomnianego wyżej komentarza do słynnego komentarza Rashiego do Pięcioksięgu, napisał Netivoth Olam („Ścieżki świata”) poświęcone zagadnieniom etycznym, Tif’ereth Yisrael („Chwała Izraela”), będące filozoficznym komentarzem do ksiąg Tory, przygotowanym na święta Szawuot, Gevuroth Hashem („Czyny Wszechmocnego”) na święta Paschy, Netzach Yisrael („Wieczność Izraela”) na dzień Tisha B’Av, kiedy wspominane jest zniszczenie świątyni jerozolimskiej (opus magnum Maharala), Ner Mitzvah („Świeca przykazania”), traktujące o święcie Hanuki, Or Chadash („Nowe Światło”) – o święcie Purim, Derech Chaim („Droga życia”) – komentarz do traktatu Avoth, będącego częścią Miszny, Be’er ha-Golah („Studnia diaspory”) – dzieło apologetyczne o Talmudzie, powstałe w odpowiedzi na utwór włoskiego uczonego Azariasza di Rossi, Chiddushei Aggadot („Odkrycia z opowieści”) –  opowieści o Talmudzie (odkryte dopiero w XX w.), Derashot (mowy), Divrei Negidim (Słowa przywódców”) – komentarz o wieczerzy Sederowej podczas świąt Paschy. Ponadto Maharal był autorem licznych responsów rabinicznych oraz innych dzieł poświęconych żydowskich świętom (szabat, sukkot, Rosz haszana, Jom Kippur), które dziś zaginęły.

Warto pamiętać, że ten jeden z najgenialniejszych umysłów żydowskich doby renesansu urodził się w Poznaniu i tutaj powstały niektóre z jego dzieł, które nadal czekają na polski przekład.

Legenda o golemie ożyła w latach II wojny światowej, kiedy żołnierze niemieccy rabowali stare praskiej synagogi. Tym razem jednak golem nie obronił praskich Żydów.

Artykuł został opublikowany w numerze 3/2006 Kroniki Miasta Poznania pt. „Poznańscy Żydzi”. Dziękuję prof. Rafałowi Witkowskiemu za zgodę na jego prezentację na portalu Chaim/Życie.

Przypisy

^[1] W przygotowaniu tego artykułu korzystałem z następujących opracowań: Be’er Hagolah Y. Adlerstein, The Classic Defence of Rabbinic Judaism Through the Profundity of the Aggadah, New York 2000; Moshe Idel, Golem: Jewish Magical and Mystical Traditions on the Artificial Anthropoid, New York 1990; Gershon Winkler, The Golem of Prague: A New Adaptation of the Documented Stories of the Golem of Prague, Judaica Press, 1980; Arnold L. Goldsmith,  The Golem Remembered 1909-1980: Variations of a Jewish Legend, Wayne State University Press, 1981.

^[2] Ariel Libszyc (Lifschuetz) w swojej książce rabin Avoth Atarah le-Banim, wydanej w Warszawie w 1927 r. (s. 163) podał, że Juda Loew, zmarły w 1440 r. w Wormacji, był w 91 pokoleniu potomkiem króla Dawida.

^[3] Por. S. Nezhodová, Židovský Mikulov, Brno 2006.

^[4] Por. O. Muneles, Prague Ghetto in the Renaissance Period, Prague 1965.

^[5] Stary cmentarz żydowski w Pradze, położony przy synagodze Pinkasowej w dzielnicy Józefów był używany do 1787 r. Nieopodal grobu Maharala został pochowany rabin Mordechaj Maisel, który zbudował jedną z praskich synagog – Maislową.

^[6] Książka G. Meyrinka została przetłumaczona na języki polski przez Antoniego Lange i wydana w Krakowie w 1992, w Warszawie w 1992 r. i w Zielonej Górze w 2004 r.