Uroczystość poświęcenia Nowej Synagogi dla gminy ortodoksyjnej rozpoczęła się o godzinie 11.30 przed południem 5 września 1907 roku (albo 26 dnia miesiąca elul 5667 roku według kalendarz żydowskiego). W relacji dla gazety Allgemeine Zeitung des Judentums^[2], zatytułowanej Brief aus Posen, jej autor podkreślił, że ta monumentalna budowla wzniesiona w stylu romańskim nie miała sobie równej w całych Niemczech. Została zbudowana na miejscu dawnej świątyni, gdzie onegdaj znajdowało się getto poznańskiej gminy, jednej z najstarszych w prowincji. Po wielu staraniach i wytrwałej pracy wielu członków gminy, udało się ukończyć jej budowę, a moment poświęcenia był bez wątpienia pełen splendoru (zweifellos Glanzpunkt in der Geschichte der Posener jüdischen Gemeinde).

Wnętrze Nowej Synagogi, przed 1914

Po powitaniu zebranych gości rabin dr Wolf Feilchenfeld (1827-1913) odebrał klucze do synagogi, otworzył drzwi i wprowadził honorowych gości. Rozpoczęły się oficjalne uroczystości religijne. Kiedy tłum wchodził do synagogi, chór przy akompaniamencie orkiestry wykonał pieśń Ma tauwuh (Die Himmel rühmen des Ewigen Ehre). Następnie wniesiono do synagogi zwoje Tory i po raz pierwszy w nowym budynku odmówiona została modlitwa Szema Israel oraz odśpiewano m.in. hymn Wie lieblich sind Deine Zelte Jakob, Deine Wohnung, Israel (Jakże przyjemne są Twoje namioty Jakubie, Twoje mieszkanie, Izraelu) oraz fragmenty psalmów 118 i 24. Następnie zapalona została wieczna lampka przed Aron ha-Kodesz, po czym osiemdziesięcioletni rabin gminy poznańskiej Wolf Feilchenfeld wygłosił uroczyste kazanie. Nawiązał w nim do znaczenia domu Bożego dla wiernych, odwołał się do czasów biblijnych i przypomniał historię budowy poznańskiej świątyni. Następnie odmówił modlitwy na poświęcenie synagogi oraz za ojczyznę i panujących, które przeplatane były odśpiewaniem fragmentów psalmów 24, 122 i 118. Na zakończenie modlitwę odmówił rabin reformowanej gminy (Brüdergemeinde) dr Philip Bloch^[3], a uroczystości zakończył śpiew psalmu 150. Jak z dumą odnotował sprawozdawca, na uroczystościach obecni byli nadprezydent rejencji von Maldow, komendant twierdzy poznańskiej generał-porucznik von Eisendorf, prezes rejencji Krahmer, prezes policji von Hellmann, dyrektor gimnazjum von Thümen i inni.

Również inna gazeta niemieckich Żydów, Frankfurter Israelitischer Familienblatt^[4], odnotowała poświęcenie synagogi poznańskiej. W artykule podkreślono, że nowa świątynia zastąpiła starą i już zbyt małą dla potrzeb poznańskiej wspólnoty. Wzniesiono ją kosztem 600.000 Mk oraz 250.000 Mk za dodatkowe parcele wzdłuż ulicy Wronieckiej, gdzie znajdowała się szkoła miejska oraz zakład edukacyjny rodziny Latzów. Oprócz wspomnianych wyżej gości gazeta frankfurcka wymieniła nadburmistrza Poznania Ernsta Wilmsa. Także tym razem podkreślono monumentalny charakter budowy w romańskim stylu. Ponadto zauważono, że świątynia była ogrodzona od ulicy z każdej strony, co było możliwe dzięki zakupieniu wspomnianych parcel, sąsiadujących z gruntem, na którym wzniesiona została synagoga.

W nowej świątyni miało znajdować się 650 miejsc siedzących dla mężczyzn oraz nieco mniej dla kobiet. Centralna kopuła była ozdobiona freskami przedstawiającymi dwanaście bram Jerozolimy. Na zakończenie wymieniono kilku ofiarodawców, w tym Eleonorę Victor z d. Cohn z rodziną, która ufundowała Aron ha-Kodesz, Helenę Guttmann z d. Jaffé – fundatorkę srebrnych lwów nad Aron ha-Kodesz, Salomona Friedenthala – fundatora parochet^[5], rodzinę S. D. Jaffé z Berlina – fundatora almemor^[6] czy Michaela Rosenthala – fundatora ner tomid^[7].

Kolejny artykuł o poświęceniu poznańskiej synagogi ukazał się w gazecie Der Israelit^[8]. Powtórzono w nim cytowane wyżej informacje o kosztach budowy i honorowych gościach obecnych podczas tej uroczystości. Ponadto podkreślono, że religijne uroczystości rozpoczęły się dzień wcześniej, w środę 4 września, kiedy w starej synagodze odbyto pożegnalne nabożeństwo (Abschiedsgottesdienst) i przygotowano zwoje Tory do przeniesienia do nowej synagogi. Autor tej relacji zauważył, że gmina poznańska przygotowała okolicznością publikację (Festschrift)^[9] i przytoczył kilka faktów z tej broszurki o historii budowy synagogi.

Przez wiele lat w Poznaniu czynne były trzy synagogi – Stara, Nowa i Nehemiasza (Bet-Schule). Już w 1858 roku przeprowadzono pierwsze remonty zachodniej ściany starej synagogi. Wkrótce okazało się, że także tzw. nowa synagoga wymaga odnowienia. Kolejne remonty przeprowadzono w latach osiemdziesiątych. Ostatecznie na walnym zebraniu wspólnoty 11 maja 1901 roku powołano komisję, która miała zająć się sprawą budowy nowej świątyni. Komisja ta 28 stycznia 1902 roku ogłosiła konkurs na projekt synagogi, która mogłaby pomieścić od 1100 do 1200 miejsc siedzących. W jej skład wchodzili wówczas Samuel Schoenlank, Juliusz Salz, Moritz Victor, Samuel Silberberg i Wolff Gutmann oraz zastępcy członków komisji: Hermann Elkeles i Ignatz Goldschmidt. Ostatecznie komisja na posiedzeniu 23 marca 1902 roku ustaliła warunki budowy i wybrała miejsce między ulicą Wroniecką i Małymi Garbarami. W tym celu postanowiono zakupić dodatkowe parcele. Transakcję tę zatwierdziło zebranie zarządu gminy 23 lipca 1902 roku.

W skład komisji konkursowej zaproszono profesora Otzena z Berlina, radcę nadwornego Wallota z Drezna, radcę Schmiedena z Berlina, radcę Grüdera z Poznania, przedstawiciela gminy poznańskiej Moritza Victora (którego z powodu choroby zastąpił Samuel Schoenlank), radcę Schleyera (którego również z powodu choroby zastąpił radca Herz) oraz Israela Friedlaendera, zastępcę przewodniczącego zarządu gminy poznańskiej. Komisja ta oceniła nadesłane projekty synagogi. Spośród nich rozważała na ostatnim etapie wybór między projektami dwóch firm architektonicznych z Berlina: Cremera i Wolffensteina lub Hoenigera i Sedelmeyera. Ostatecznie zdecydowała się na projekt Cremera i Wolffensteina^[10].

Ciężką stratą dla realizowanej budowy nowej synagogi była śmierć Moritza Victora 5 lutego 1906 roku, który z polecenia zarządu poznańskiej gminy, z racji swojego przygotowania zawodowego, nadzorował prace. Wkrótce jednak uzupełniono skład komisji budowlanej, do której weszli m.in. radca Emil Plotke oraz radny miejski Arthur Kronthal. 6 marca 1906 roku, po zakończeniu prac przygotowawczych, uroczyście położono kamień węgielny pod nową budowlę.

Prowadzenie prac budowlanych i ich rozmach wymagały częstych kontaktów z wieloma firmami w Poznaniu, Hamburgu i Berlinie. Wykonanie wystroju wnętrza oraz niektóre prace kamieniarskie powierzono profesorowi G. Riegelmannowi z Charlottenburga (Berlin). Roboty dekoratorskie w głównej sali wykonała firma M. J. Bodensteina z Berlina pod kierunkiem Juliusza Senfta. Ozdobienia Aron ha-Kodesz podjęły się firmy Lazarusa z Poznania i Wittwe z Frankfurtu nad Menem. Ciągle rosnące wydatki związane z pokryciem kosztów budowy i wykończenia wnętrza Nowej Synagogi zmusiły gminę do zwrócenia się o subwencję ze strony władz miejskich (za co zarząd gminy dziękował potem w broszurce). Także członkowie gminy ofiarnie zbierali składki, z których najwięcej (12.000 Mk) ofiarowała rodzina Moritza Victora^[11].

W ten sposób w Poznaniu zbudowano najbardziej okazałą świątynię żydowską, jaka kiedykolwiek powstała w Wielkopolsce. Ostatni raz poznańscy Żydzi zebrali się w niej na modlitwę we wrześniu 1939 roku.

PS. Ostatnie nabożeństwo w Nowej Synagodze - zwanej też Wielką Synagogą lub przed wojną Czerwoną Synagogą - odbyło się 9 września 1939 roku. 15 kwietnia 1940 roku Niemcy zrzucili Gwiazdę Dawida z dachu synagogi i rozpoczęli jej przebudowę na pływalnię. Po zakończeniu wojny budynek został przejęty przez władze miejskie, które nadal wykorzystywały go w ten sposób. 6 maja 2002 roku budynek dawnej synagogi wraz z parcelą został zwrócony Związkowi Gmin Wyznaniowych Żydowskich RP.

W 2011 roku w budynku przestała działać pływalnia. Od tego czasu popada on w ruinę. Dużo mówiono o tym, że powstanie w nim hotel. Jesienią 2019 roku poznański oddział ZGWŻ poinformował, że budynek został sprzedany i będzie w nim hotel. Nabywcą okazał się ukraiński przedsiębiorca związany z Wrocławiem, który po kilku latach zmienił przeznaczenie budynku na mieszkalne.

Artykuł został opublikowany w numerze 3/2006 Kroniki Miasta Poznania pt. „Poznańscy Żydzi” (PS. pochodzi z książki Rafała Witkowskiego „Żydzi w Poznaniu. Krótki przewodnik po historii i zabytkach” oraz z informacji prasowych). Dziękuję prof. Rafałowi Witkowskiemu za zgodę na jego prezentację na portalu Chaim/Życie.

^[1] Z często cytowanych już artykułów prasowych wymienić można: Th. H. Lange, Die neue Synagoge in Posen, Illustrierte Zeitung, Leipzig: J. J. Weber, nr 3352 z 26 IX 1907, s. 528-529, gdzie także zamieszczono zdjęcie nowej synagogi; Die Neue Synagoge zu Posen, Posener Zeitung z 6 IX 1907; Die Neue Synagoge zu Posen, Deutsche Bauzeitung, Jg. 43 (1909), nr 89.

^[2] Brief aus Posen, Allgemeine Zeitung des Judenthums, Jg. 1907, H. 30 z 20 IX 1907, s. 450-451.

^[3] Opis uroczystości zatytułowany Synagogen-Einweihung in Posen, w: Dr. Bloch’s Wochenschrift. Zentralorgan für die gesamten Interessen des Judentums, Wien 1907, t. 24, nr 38 z 20 IX 1907, s. 620-621, gdzie cytowany „Schlußgebet bei der Einweihung der neuen Synagoge zu Posen, am. 5. September 1907, von Rabbiner Dr. Ph. Bloch”; dłuższa wersja tej mowy wydana osobno jako: Philipp Bloch, Schlußrede und Gebet bei der Einweihung der neuen Synagoge in Posen am 5. September 1907, Wien 1907, s. 8.

^[4] Frankfurter Israelitischer Familienblatt, Jg. 1907, H. 36 z 13 IX 1907, s. 3.

^[5] Parochet - zazwyczaj bogato haftowana zasłona na Aron ha-Kodesz.

^[6] Almemor - inaczej bima, podwyższenie, z którego odczytuje się fragmenty Tory podczas nabożeństwa.

^[7] Ner tomid - wieczny ogień palony przed Aron ha-Kodesz; symbolizujący wieczny ogień palony w czasach antycznych w świątyni jerozolimskiej.

^[8] Der Israelit, Jg 1907, H. 37 z 12 IX 1907, s. 9.

^[9] Ordnung für die am 5. September 1907 (26 Elul 5667) Vormittags 11 ½ Uhr stattfindende Einweihungsfeier der neuerbaute Synagoge in Posen und Festschrift, Posen 1907, Merzbach’sche Buchdruckerei.

^[10] W czasopiśmie Deutsche Bauhütte, wydawanym w Hanowerze, ukazały się dwa rysunki projektu synagogi poznańskiej autorstwa poznańskiego architekta Alfreda Grotte, który por. Deutsche Bauhütte, nr 40 z 5 X 1905, s. 311; nr 42, z 19 X 1905, s. 323, 324.

^[11] Dokładne informacje o przebiegu prac budowlanych [w:] Bericht des Vorstandes der Synagogen-Gemeinde zu Posen über die Einweihungs-Feier der neuen Synagoge, Berlin 1907, s. 20.