Frieda i Dawid Sonnabendowie, ok. 1918

Dawid Sonnabend był ostatnim kantorem (po hebrajsku chazanem) i szochetem (rytualnym rzezakiem) gminy żydowskiej w Poznaniu. „Chazan organizował w budynku gminy spotkania świąteczne i kulturalne oraz wieczorki taneczne i zapraszał dzieci z sierocińca wraz z wszystkimi innymi członkami małej wspólnoty. Świętowano tam także ich bar micwy” – wspomina inny poznaniak, Jochanan Cohen, w książce napisanej przez jego żonę Gerdę „Ojciec z kieszeniami”. Podczas jego bar micwy w Nowej Synagodze obok niego stali właśnie chazan, a z drugiej – wobec braku ojca - dyrektor szkoły.

Frieda z domu Nagel była drugą żoną Dawida – jak wynika z listów bardzo rodzinną i troskliwą. Dawid miał z nią piątkę dzieci. Cohen wspominał: „Z jakiegoś powodu imiona wszystkich dzieci kończyły się na literę „i”: Izi, Nani, Adi, Rafi, Żejmi i Rozi” – zapomnając o ostatnim, Naftalim.

Rodzina Sonnabendów, 1932

Na tym zdjęciu rodzina Sonnabendów jest w komplecie, a nawet w lekkim nadkomplecie. Na odwrocie zdjęcia zostałą wypisana data: jest 1932 rok. Zrobili sobie zdjęcie w jakimś atelier fotograficznym. Od prawej stoją: Izi (Izaak) Sonnabend, wtedy już 23-letni, jego macocha Frieda, Ojciec Dawid, Rosa Żychlińska, siostra kantora i Nani (Nechama, Nanny), jego córka. W rzędzie poniżej od lewej ustawili się: Rafi (Rafael, Rafał), Żejmi (Jakób, James), nad nim Adi (Adolf Abraham), Sara Sonnabend, matka kantora. Na kolanach babci siedzi najniejszy z rodzeństwa, dwadzieścia lat młodszy od Iziego Naftali (Norbert), a obok nich stoi Rosi (Rose, Rachel), druga córka kantorostwa.

Dawid i Rosa z matką Sarą, lata 20. XX wieku

Matka poznanskiego chazana, Sara z domu Greenberg przeżyła męża o ponad trzydzieści lat i kiedy umierała z głodu lub wycieńczenia w warszawskim getcie albo ginęła w Treblince, miała około 80 lat. Jej mąż Abraham, urodzony w 1860, zmarł w wieku 49 lat zdążywszy spłodzić ośmioro dzieci. Jedynymi, którzy pozostali w Polsce byłi Dawid i jego siostra Rosa, która wyszła za przedsiębiorcę Żychliskiego i mieszkała we Włocławku. Pozostała szóstka braci jeszcze przed wybuchem I wojny światowej jeden po drugim wyjechała do Niemiec, ale choć kulturowo byli Żydami niemieckimi i w Republice Weimarskiej nadal w niej mieszkali, pozostali obywatelami polskimi legitymującymi się polskimi paszportami.

Jak zginęła Rosa Żychliński nie wiadomo. Frieda i Dawid Sonnabend oraz trójka ich dzieci zostali zagazowani i spaleni w Treblince.

Izi i piłkarze, przełom lat 20. i 30. XX wieku

Izi Sonnabend – pamiętali go wszyscy szomrzy poznańscy, członkowie Ha-Szomer ha-Cair, którzy przeżyli wojnę. Był przywódcą i autorytetem. Współzałożycielem tej organizacji w Poznaniu i jej pierwszym liderem. „Najstarszy syn [kantora] był wspaniałym sportowcem i uzdolnionym uczniem gimnazjum” – zapamiętał go Jochanan Cohen, który w młodości, mieszkajac w sierocińcu, nazywał się Hans Kann. Gerda Conen pisze: „Jeśli mały Hans miał idola, którego chciałby naśladować, to był to Izi – syn chazana. Rozumiał, że nie będzie tak przystojny i wysoki jak bramkarz Izi, ale starał się być podobnym do niego w innych sprawach: nauki, sportu oraz otwartości na bliźniego, i informował go po cichu o problemach innych dzieci”.

Na tym zdjęciu Izi stoi w środku, z rękoma założonymi do tyłu. Jest członkiem tylko jednej, poznańskiej drużyny pilkarskiej związanej prawdopodobnie z klubem Bar Kochba, ale zdjęcie zdaje się mówić, że także piłkarze drugiej drużyny, nie wiadomo jakiej i gdzie działającej,  uznają jego przywództwo.

Izi studiował od 1928 roku do 1934 medycynę na Uniwersytecie Poznańskim. Jako kierownik Ha-Szomer ha-Cair wywarł wielki wpływ na całą młodzież przedwojennego żydowskiego Poznania.

Frieda z Rosi i Naftalim, ok. 1934

Frieda na sprawunkach z urodzoną w 1922 roku córką Rosi i synem Naftalim, rocznik 1929, ostatnim z dzieci chazana. Jest wczesna wiosna lub – czuję, że bardziej mi to pasuje – późna jesień. Naftalli ma może cztery, pięć lat, więc jest pewnie 1933, 1934 rok. Wygląda na to, że idą po Starym Rynku, wybrali się na spacer i zakupy, a zdjęcie zrobił im uliczny poznański fotograf. Rosi niesie jakieś drobne, starannie opakowane paczuszki, Frieda też coś trzyma w ręce. Są zadowoleni i syci.

Głową rodziny był Dawid, ale domem, klasycznie, kierowała Frieda. Opowieści o dwójce tych dzieci jest mało, zginęli w Treblince lub w drodze do niej.

Rafi i gimnastycy, ok. 1930

To zdjęcie przedstawia grupę żydowskich gimnastyków, prawdopodobnie członków klubu sportowego Bar Kochba. Mały Rafi, Rafael, czwarte z dzieci chazana (na fotografii w drugim układzie od prawej), zawisł w powietrzu na rękach i nogach swojego kolegi. Ponieważ może mieć nie więcej niż dziesięć, jedenaście lat, a takich popularnych wówczas w środowisku gimnastyków układów gimnastycznych nie realizowało się z marszu, zdjęcie musialo zostać wykonane w Poznaniu. Jest mniej więcej 1930 rok.

Nieco starszy brat Rafiego Adi uprawiał w Bar Kochba boks i reprezentował poznański klub w meczach z drużynami z innych miast, Izi z kolei był bramkarzem – sport w życiu młodych Sonnabendów odgrywał więc dużą rolę. Tężyzna fizyczna tak promowana przez syjonistów pragnących stworzyć nowego Żyda, silnego i sprawczego, szła jednak w ich przypadku, bardziej niż w domach większości innych poznańskich Żydów, z religijnym wychowaniem.

Żadne z jego czwórki ocalałych dzieci w dorosłym życiu nie było religijne, ale być może fizyczna sprawność pomogła Iziemu i Rafiemu uratować życie.

Nechama w Afuli, koniec lat 30.

Nechama była pierwszą z rodzeństwa Sonnabendów, która nie tylko mówiła, że chce, ale naprawdę zdecydowała się na aliję do Palestyny. Na tym zdjęciu widać ją najprawdopodobniej w szkole rolniczej w Afuli, gdzie się uczyła. To do niej kierowna jest korespondencja pisana przez ojca, Friedę czy rodzeństwo, która przetrwała i daje dużo wiedzy o rodzinie poznańskiego kantora.

Sara z wnukami Chawą i Naftalim, ok. 1936

Sara Sonnabend, matka Dawida, albo wyjechała z najmłodszym wnukiem Naftalim do córki do Włocławka, albo do Poznania przyjechała z tego miasta inna jej wnuczka, już dorosła Ewa – inaczej Chawa - Żychlińska, córka Rosy. Chyba że to jest jej starsza siostra Nechama, pewności mieć nie można. Ja myślę, że to jednak Chawa, zżyta z chłopakami kantora jak rodzona siostra, bo młodzi Sonnabendowie spędzali wakacje u wujostwa we Włocławku, a młode Żychlińskie u stryjostwa w Poznaniu.

Chawa jak córka Dawida zrobiła aliję i wyjechała ok. 1936 roku do Palestyny. Nechama zginęła podczas wojny. Na tym zdjęciu są jeszcze na spokojnym spacerze w Wielkopolsce lub na Kujawach, w miejscu, którego nie można już ustalić.

Adi na hachszarze, 1938-1939

Dla Adolfa Abrahama Sonnabenda nie szkoła a zaangażowanie w ruch Ha-Szomer ha-Cair stało się życiowym wyborem, który też uratował mu życie. Działał wśród poznańskich szomrów, idąc za przykładem starszego Iziego, od kiedy miał dziesieć lat, jeszcze podczas tworzenia organizacji przed jej ostateczną rejestracją, do tego stopnia, że opuścił się w nauce i musiał powtarzać klasę. Ale kiedy skończył naukę, wbrew rodzicom, którzy widzieli w nim studenta warszawskiej politechniki, nie poszedł drogą Iziego i świadomie zrezygnował ze studiów.

To zdjęcie przedstawia Adiego – zekreślonego kółkiem – na hachrzarze, czyli praktycznym przygotowaniu do wyjazdy do Palestyny, w Grodnie. Spędził tam rok i tam zastał go wybuch wojny.

Mosze i Estera Sonnabendowie w Rodezji, lata 40. XX wieku

Kantor Dawid Sonnabend miał siedmioro rodzeństwa, z których sześcioro jeszcze przed I wojną światową wyjechało do Niemiec, a potem stopniowo do innych krajów. Podobnie jak Dawid utożsamiali się oni z kulturą niemiecką, choć formalnie np. jego brat Mosze - Moritz - wraz z żoną Estera jeszcze w latach 30. XX wieku oficjalnie byli obywatelami polskimi i posługiwali się paszportami Rzeczpospolitej Polskiej (patrz tekst o dokumentach).

Zdjęcie przedstawia Mojżesza i Esterę Sonnabendów w ich wnukiem w Rodezji Południowej, dokąd wyjechali uciekając przed nazistami. Mosze zmarł tam w 1946 roku.

Szmuel czyli Santo w Rodezji, lata 40. XX wieku

Santo Sonini to sceniczny pseudonim Szmuela Sonnabenda, kolejnego brata Dawida, który robił karierę jako śpiewak w operze w Lipsku. On również ratował się ucieczką przed Niemcami wyjazdem do Rodezji Południowej. Na tym zdjęciu, zrobionym najprawdopodobniej w pierwszej połowie lat 40. w Livingstone, pozuje z żoną Sarą. Uciekinier z hitlerowskich Niemiec, śpiewał tam jeszcze w synagodze,

Izi i Rafi w Szwecji, 1945

Fotografia przedstawia braci Iziego i Rafiego Sonnabendów późną jesienią 1945 roku w Szwecji. Obaj osobno przeżyli Holokaust i w pierwszych miesiącach po wojnie nic nie wiedzieli o sobie nawzajem, poszukiwali się przez Czerwony Krzyż. Rafi jeszcze latem 1945 roku, po wizycie w Poznaniu, gdzie też szukał wiadomości o bracie, wyjechał do Szwecji i tam odnalazł Iziego, który był w Niemczech.

To jak się obejmują, ale też ich twarze, na których nie ma radości, świadczą o wyjątkowej intensywności ich spotkania. A o szczęściu z ocalenia i odnalezienia mówi list Rafiego pisany we wrześniu ’45 z radosną informacją do rodzeństwa Nechamy i Adiego w Palestynie, który publikujemy w tekstach o listach.

Izi, Nechama, Adi i Rafi w Aszkelonie, 1958

W 1958 roku Izaak Sonnabend, lekarz rodzinny w Sydnej w Australii, ma już na tyle ustabilizowane życie, że decyduje się na daleką podróż do Izraela, by spotkać się z Nechamą, ktorej nie widział od dwudziestu trzech lat, Adim, którego nie spotkał od dziewiętnastu lat i Rafim, z którym rozstał się w Szwecji dwanaście lat wcześniej. Rodzeństwo sfotografowało się na podwórku domu Rafiego w Aszkelonie, w dzielnicy Afridar założonej tam przez ich stryja Heinricha (Jecheskiela) Sonnabenda, pierwszego burmistrza tego miasta.

We wszystkich wspomnieniach, które słyszeliśmy, ich dzieci mówią o niezwykle silnej więzi, jakie rodzeństwo, mające dwie różne matki, miało ze sobą do końca życia. I o tym, że kiedy musieli podjąć wspólnie jakąś deczyję albo kiedy dyskututowali o jakimś problemie, często pytali siebie: „A co dy Dawid o tym powiedział”. Ich ojciec.

Fotografie pochodzą ze zbiorów: Yaacova Avneta-Sonnabenda, Amosa Herza, Lavrence’a Neumanna, Ruth Regev i Schlomit Zender.