W centralnym punkcie obecnego parkingu do kwietnia 1941 roku stała ostatnia i zarazem najokazalsza rawicka synagoga. Dziś uważny obserwator dostrzeże wyróżnione czarnym kolorem kostki brukowej kontury jej fundamentów, tymczasowo odsłoniętych podczas prac ziemnych prowadzonych w 2008 roku.

Budowa bóżnicy trwała w latach 1887-1889. Uroczyste otwarcie odbyło się 19 września 1889 roku. W trakcie inauguracyjnego przemówienia landrat powiatu rawickiego określił obiekt mianem „wielkiej ozdoby Rawicza”. Wzniesiona w stylu orientalnym budowla została zaprojektowana przez śląskiego architekta Georga Böttgera (1847-1915). Murowaną bryłę z cegły nakryto potężną kopułą, górującą w panoramie miasta obok wież neogotyckiej fary, barokowego ratusza, klasycystycznego zboru ewangelickiego i fasady kościoła klasztornego reformatów.

W okresie budowy synagogi do miejscowej gminy wyznaniowej należało ponad tysiąc Żydów. Na przełomie stuleci liczba żydowskich mieszkańców Rawicza zmniejszyła się o połowę. W 1920 roku, gdy miasto i cały powiat znalazły się w granicach niepodległej Polski, pozostało w Rawiczu tylko ok. 180 Żydów. Trzy lata później, w październiku 1923 roku kahał w Rawiczu został rozwiązany mocą decyzji wojewody poznańskiego. Majątek  gminy, włącznie z synagogą przeszedł na rzecz Skarbu Państwa, a administrowanie obiektami powierzono magistratowi. Redaktor „Orędownika Rawickiego” w numerze gazety z 24 marca 1938 roku notował: „Żydowska gmina wyznaniowa przestała istnieć z powodu braku wyznawców. Ukryta za drzewami bóźnica zieje pustką”. 22 marca 1939 roku z kopuły synagogi ściągnięto Gwiazdę Dawida – odtąd obiekt miał służyć miejscowym katolikom jako kościół garnizonowy. Losy synagogi dopełniły się w okresie okupacji. Prawdopodobnie już w 1940 roku Niemcy rozpoczęli prace rozbiórkowe, a w kwietniu 1941 roku wysadzili zdewastowany obiekt. Gruz wykorzystano jako tłuczeń do utwardzenia alejek spacerowych na plantach.

Od tamtego momentu plac pozostaje niezabudowany. Przez kilkadziesiąt powojennych lat zatrzymywały się na nim „wesołe miasteczka”, na zasypanych fundamentach świątyni stawiano namioty cyrkowe, odbywały się cotygodniowe targi. Miała tu stanąć nowa biblioteka miejska i ośrodek zdrowia (planów nie zrealizowano). Ostatecznie w 2008 roku powstał parking. Dzięki inicjatywie regionalisty i członka zarządu Towarzystwa Przyjaciół Rawicza, Tomasza Dyby, 23 października 2019 roku Rada Miejska Gminy Rawicz podjęła uchwałę w sprawie nadania placowi w obrębie ulic Mikołaja Kopernika i Wałów T. Kościuszki nazwy „Plac Rawickiej Synagogi”.

Nie ma już elementów oryginalnego, ceglanego ogrodzenia oraz kutej bramy, ogradzających niegdyś od ulicy parcelę, na której stała bóżnica. Zachowały się jednak dwa budynki, należące do 1923 roku do gminy wyznaniowej, których fasady zamykają dzisiejszy Plac Rawickiej Synagogi od strony wschodniej. Pierwszy z nich, piętrowy, z czerwonej cegły powstały w 1911 roku dzięki fundacji rodziny Asch, to dawna łaźnia rytualna z pomieszczeniami biurowymi i salą zebrań zarządu kahału. Sąsiednia kamienica (ul. Kopernika 6) z pierwszej połowy XIX wieku była siedzibą żydowskiej szkoły elementarnej. Szkoła powszechna dla najmłodszych żydowskich rawiczan funkcjonowała tutaj w latach 1836-1874. Na murze budynku można obejrzeć mural „Kredens” autorstwa Tomasza Pobiedzińskiego, wykonany podczas Ogólnopolskiego Przeglądu Sztuki Współczesnej FORMA 2016. Znając historię tego miejsca artysta odwołał się do kategorii „przestrzeni oswojonej” – będącej jednocześnie sferą życia codziennego współczesnych mieszkańców i sferą pamięci.

Życie codzienne rawickich Żydów przez kilkaset lat toczyło się w obrębie północno-zachodniego kwartału śródmieścia. Pierwsze żydowskie rodziny zamieszkały w obrębie wałów miejskich w 1692 roku. Natomiast w 1713 roku ówczesny właściciel Rawicza, Jan Kazimierz Sapieha całkowicie zniósł dekret de non tolerandis Judeis, dając Żydom pełną swobodę osiedlania się, uprawiania rzemiosła i handlu. W latach 20. XVIII wieku otwarto pierwszy, prywatny dom modlitwy. W związku z rozwojem gminy żydowskiej w 1783 roku została wybudowana nowa, tzw. Wielka Synagoga, na parceli pomiędzy ulicami: Judenstrasse, Gartenstrasse, Synagogenstrasse (obecnie ulice: Kopernika, Sikorskiego, Średnia – teren przy obecnej hali sportowej). Kazania wygłaszał w niej słynny rabin Akiva Eger, który po pożarze Leszna w 1790 roku na krótko schronił się w Rawiczu. Z tego obiektu przeniesiono do nowej synagogi, otwartej w 1889 roku, m.in. aron ha-kodesz. Większość żydowskich rodzin zamieszkiwała w okolicy synagogi i mykwy. Parterowe domki z gliny sąsiadowały tutaj z kilkupiętrowymi kamienicami, małe warsztaty obróbki sukna z fabrykami tytoniu. Społeczność rawickich Żydów była zróżnicowana pod względem materialnym, przy czym w znacznym stopniu zasymilowała się z niemieckimi rawiczanami, co miało konsekwencje po odzyskaniu niepodległości.

Wśród miejscowych Żydów nie zabrakło bogatych przedsiębiorców. W 1796 roku została otwarta fabryka cygar Glückmanna Kaliskiego – jeden z największych zakładów przemysłowych dawnego Rawicza. Do Samuela i Ismara Barona należał rawicki młyn parowy (XIX w.). Rodzinna Wittenberg to kilka pokoleń właścicieli tartaku. David Gramse do lat 20. XX wieku prowadził Aptekę Miejską i Radziecką. Julius Loevy był właścicielem największej w okolicy fabryki szczotek. Na przełomie XIX i XX wieku dużą popularnością wśród rawiczan cieszyła się cukiernia Benjamina Friedlaendera przy Posenerstrasse (obecnie ulica 3 Maja). Na osi dzisiejszej ulicy Kopernika, tuż poza obrębem plant możemy zobaczyć wyremontowaną kilka lat temu willę rodziny Asch – znanych żydowskich kupców i bankierów, założycieli niemieckiej sieci domów towarowych. Przy dawnej Synagogenstrasse (dziś ul. Kopernika 11) był usytuowany żydowski dom starców fundacji braci Isaaka i Filipa Todtmannów – także ten budynek istnieje, obecnie jest to dom mieszkalny.

Kontynuując wędrówkę „w czasie i przestrzeni” śladami rawickich Żydów należy pamiętać także o miejscu wyjątkowym, aczkolwiek obecnie niemal zupełnie zapomnianym. To cmentarz, usytuowany poza historycznymi granicami miasta, na obszarze administracyjnym wsi Sierakowo. „Dom wieczności” został założony w pierwszej połowie XVIII wieku, prawdopodobnie około 1728 roku (z tego okresu pochodzą pierwsze udokumentowane wzmianki o bractwie pogrzebowym Chewra Kadischa). Groby kilku pokoleń żydowskich rawiczan były usytuowane na piaskowym wzgórzu, z którego roztacza się malownicza o każdej porze roku panorama miasta. Wzgórze porasta największe w Rawiczu skupisko dębów – pomników przyrody.

Kirkut miał powierzchnię ok. 1,7 hektara, był otoczony, przynajmniej częściowo, ceglanym murem z ozdobną bramą od strony dzisiejszej ulicy Podgórnej. Na łuku bramy była umieszczona kamienna tablica z hebrajską inskrypcją: „Pan ubogiego czyni i wzbogaca, uniża i wywyższa”. W sąsiedztwie ogrodzenia stał dom pogrzebowy z mieszkaniem grabarza i salą bractwa Chewra Kadischa. Budynek z charakterystycznie łamanym dachem nie został zburzony, obecnie jest to prywatny dom mieszkalny. Prawdopodobnie ostatni pogrzeb odbył się w 1936 roku. W okresie okupacji cmentarz został całkowicie zdewastowany. Setki piaskowcowych płyt nagrobnych, w większości z cennymi zdobieniami i inskrypcjami, zostały zniszczone i zamienione rękami przymusowych żydowskich robotników w tłuczeń, którymi hitlerowcy utwardzali planty. Ocalało zaledwie kilkanaście macew, kilka z nich tymczasowo trafiło do Muzeum Ziemi Rawickiej.

Żydzi w Sarnowie byli obecni prawdopodobnie od początku XV stulecia. Zawodowo trudnili się przede wszystkim kupiectwem i pośrednictwem handlowym. Zamieszkiwali w większości w kwartale ulic: Kolejowej, Rawickiej i Garncarskiej. Pod względem liczebnym miejscowy kahał prawdopodobnie nigdy nie przekroczył 100 członków. Ta niewielka społeczność posiadała jednak swój dom modlitwy (budynek z 1885 roku, przy ulicy Kolejowej, istnieje i pełni funkcję mieszkalną) oraz cmentarz, usytuowany poza granicami miasteczka, przy jednej z lokalnych dróg gruntowych, prowadzących w kierunku Rawicza i Szymanowa. Opiekunów kirkutu zabrakło już w latach 20. XX wieku, gdy Sarnowę opuściły ostatnie żydowskie rodziny, a gmina wyznaniowa została formalnie zlikwidowana (1922 rok). Obecnie w przestrzeni nie ma żadnego materialnego śladu cmentarza, pozostały tylko oznaczenia na przedwojennych niemieckich mapach oraz zwyczajowa, stosowana przez najstarszych mieszkańców Sarnowy nazwa „Judebergi”. 

Artykuł napisany dla portalu Chaim/Życie.

Dziękuję Marcie Hamielskiej za napisanie tekstu o żydowskim Rawiczu, a jej i Tomaszowi Dybie za udostępnienie ilustracji do niego.