Lektura ksiąg historycznych Starego Testamentu pozwala na uzyskanie wielu szczegółowych informacji na temat żydowskiej armii i wojen toczonych w starożytności. Także współcześnie trudno nie docenić potencjału armii państwa żydowskiego, która na przestrzeni ostatniego półwiecza wielokrotnie musiała stawać w obronie granic kraju i jego obywateli. W okresie, kiedy Żydzi pozbawieni byli własnej ojczyzny, często pomawiano ich o tchórzostwo, odmawiając jednocześnie prawa do współodpowiedzialności za kraj osiedlenia. Sytuacja uległa zmianie dopiero po rewolucji francuskiej i w okresie wojen napoleońskich. Wielu Żydów zaciągało się wówczas do wojska i służyło zarówno w armii francuskiej, austriackiej czy pruskiej. Swoich żydowskich bohaterów miała także wojna wyzwoleńcza w Stanach Zjednoczonych, w tym wybitnego leszczynianina, Hayma Salomona.

Polegli w wojnach z Danią, Austrią i Francją

Wojny toczone w drugiej połowie XIX stulecia przez państwo Hehenzollernów: z Danią (1864), Austrią (1866) i Francją (1870/71), wytoczyły krew również z żydowskich poddanych króla Prus, a następnie cesarza Niemiec.

W wojnie z Danią wśród 44 walczących tam Żydów z Poznańskiego wymienia się jedną osobę z Bojanowa - starszego szeregowego Cesara Davida. Przeciwko Austrii walczył pochodzący z Bojanowa Meier Miodowski, awansowany w 1870 roku do stopnia kaprala. Na wojnę z Francją obok Miodowskiego powołano z Bojanowa także Abrahama Schneidemühla, który śmiertelnie ranny zmarł w jednym z lazaretów. Z Jutosina na front francuski w 1870 roku powołano trzech Żydów. Niestety, nie znamy ich nazwisk.

Największą ofiarę w latach 1870-1871 złożyli Żydzi z Rawicza. Wśród kilkuset żydowskich żołnierzy z Prowincji Poznańskiej było ich dwudziestu pięciu. Wśród nich członkowie rodzin Kurzów, Neustadtów, Senderów i Ollendorfów. Dr Joseph Goldman służył jako tłumacz wojskowy. Bracia Jaffe: Robert, Samuel i Adolph, synowie rawickiego bankiera Louisa Jaffe awansowali nawet do stopni oficerskich. Adolph, służący w 1866 roku w stopniu sierżanta, w 1870 roku, już jako podporucznik, dowodził jednym z plutonów 59 pułku piechoty. Poległ w bitwie pod Wörth 6 sierpnia 1870 roku. Robert, także podporucznik, służył w 10 pułku grenadierów. Ranny podczas walk został inwalidą wojennym. Zmarł w 1875 roku. Samuel był porucznikiem stacjonującego w Kłodzku 38 pułku piechoty. Po wojnie osiadł we Wrocławiu. Był właścicielem i dzierżawcą majątków ziemskich. Zmarł w 1897 roku. Wśród awansowanych Żydów z Rawicza był również jeden sierżant, trzech kaprali i 6 starszych szeregowych. W rawickiej synagodze umieszczono z czasem pamiątkową tablicę poświęconą czterem poległym członkom kongregacji.

Wybuch I wojny światowej postawił naprzeciwko siebie milionowe armie. Wśród poległych żołnierzy armii pruskiej było dwunastu Żydów z Rawicza. Wielu z nich zgłosiło się do wojska na ochotnika, w tym między innymi kilku uczniów rawickiego gimnazjum. Gmina uhonorowała ich tablicą pamiątkową ustawioną na żydowskim cmentarzu.

Byli to:

Louis Aber (ur. 11 IV 1894 Rawicz), zm. 12 X 1915 roku w Nowogródku w szpitalu polowym w wyniku odniesionych ran. Służył przy obsłudze karabinu maszynowego w jednej z kompanii 228 zapasowego pułku piechoty  (M.G/R.I.R. 228).

Ismar Baron (ur. 10 X 1895 Rawicz), gimnazjalista, poległ 7 IV 1915 roku w bitwie pod Cambrai. Służył jako ochotnik w 5 kompanii 50 pułku piechoty (5/I.R. 50).

Georg Bloch (ur. 7 IX 1894 Rawicz), kupiec, poległ 7 IV 1915 roku w bitwie pod Cambrai. Służył jako ochotnik w 5 kompanii 50 pułku piechoty (5/I.R. 50).

Herbert Cohn (ur. 19 VIII 1896 Rawicz), fryzjer teatralny, poległ 10 III 1916 roku w bitwie o twierdzę Vaux pod Verdun. Służył jako strzelec w 4 kompanii 3 batalionu strzelców (4/Jä. Btl. 3).

Alfred Hamel (ur. 12 VII 1897 Rawicz), gimnazjalista, poległ 7 IV 1915 roku w bitwie pod Cambrai. Służył jako ochotnik w 5 kompanii 50 pułku piechoty (5/I.R. 50).

Louis [Hugo] Heilborn (ur. 11 VIII 1879 Rawicz), kupiec, poległ 10 IX 1915 roku pod Różaną. Służył jako żołnierz obrony krajowej w 11 kompanii landwery w 46 pułku piechoty (11/L.I.R. 46).

Kurt Heimann (ur. 17 VII 1894 Rosatz), poległ 25 IV 1915 roku. Służył  jako ochotnik w 4 kompanii 50 pułku piechoty (4/I.R. 50).

Julius Kunz (ur. 8 VI 1884 Rawicz),  kupiec, poległ 13 VI 1915 roku w bitwie pod Korzenicą. Służył jako starszy szeregowy w 1 kompanii 227 zapasowego pułku piechoty (1/R.I.R. 227 Gftr.).

Hugo Rosen (ur. 20 VI 1881 Püstow),  kupiec, restaurator, zm. 10 X 1918 roku w szpitalu polowym nr 130 w Gent. Służył jako telegrafista w 503 batalionie łączności (Fernspr. Bt. 503).

David Rummelsburg (ur. 28 I 1897 Ryczywół), poległ 4 IX 1917 roku podczas walk na terenie Flandrii.  Służył jako kanonier w 4 kompanii artylerii polowej (4/Felda. Rek. Dep. Hasselt).

Albert Stargardt (ur. 22 XII 1888 Poznań), poległ 3 X 1916 roku. Służył w  2 kompanii 269 zapasowego pułku piechoty (2/R.I.R. 269).

Moritz Adolph Toeplitz (ur. 22 VIII 1896 Rawicz), gimnazjalista, zm. 23 X 1918 w szpitalu wojskowym w Monachium z powodu odniesionych ran. Służył jako starszy szeregowy w 50 pułku piechoty (I.R. 50  Gftr.).

Polegli w I wojnie światowej

W rawickich księgach metrykalnych zachowały się jeszcze dwa zapisy dotyczące żydowskich żołnierzy, poległych podczas I wojny światowej:

Siegfried Lewin (ur. 8 I 1984 Kostrzyn Wlkp.), urzędnik bankowy, poległ 25 IV 1915 roku w bitwie pod Cambrai. Służył jako ochotnik w 5 kompanii 50 pułku piechoty.

Artur Schwarzschild (ur. 1890 Schlüchtern), sługa synagogi, poległ 6 V 1917 roku w bitwie pod Tracy. Służył jako żołnierz obrony krajowej w 10 kompanii 6 pułku strzelców hrabiego Kleist von Nollendorfa.

Z pobliskiego Jutrosina poległ Georg Rackwitz (zm. 4 IX 1914), który służył w 2 kompanii 37 pułku piechoty (2/I.R. 37). Na żydowskim cmentarzu w Rawiczu obok wspomnianej tablicy znajdowały się dwie mogiły wojskowe, Louisa Heilborna oraz Görö Mikscho (ur. 21 I 1890 Austria), zm. 1 IV 1915 roku w Rawiczu, szeregowca baonu strzelców 3 kompanii. Ten ostatni zmarł zapewne w rawickim lazarecie.

Poza wyżej wymienionymi na frontach I wojny światowej walczyli także muszkieter Emil Basinski, pochodzący z Krotoszyna, ale czasowo zamieszkały w Rawiczu, kapral Jonathan Walter Cohn, syn rawickiego rabina oraz aptekarz wojskowy Freidel Szalom Helischkowsky, syn miejscowego kantora, obaj odznaczeni w 1915 roku krzyżami żelaznymi II klasy. Ponadto, gimnazjalista Erich Landsberg z Bojanowa i rawiczanie: Albert Hirsch i Siegbert Walter Landsberg. Obok Cohna i Helischkowskiego krzyże żelazne przyznano również poległym Ismarowi Baronowi, Georgowi Blochowi, Herbertowi Cohnowi, Alfredowi Hemelowi i Dawidowi Rummelsburgowi. Medalami wyróżniono także cywilnych mieszkańców Rawicza, bankiera Georga H. Loewy’ego, którego przedsiębiorstwo uznano za ważne dla celów wojennych, referendarza Moritza Wittenberga i prawnika Paula Israela.

W oficjalnym wykazie Żydów żołnierzy armii pruskiej poległych podczas I wojny światowej można odnaleźć jeszcze kilkanaście osób pochodzących z Rawicza i okolic, w większości zamieszkałych już jednak w Berlinie lub na Śląsku. Wyjątek stanowił urodzony w Jutrosinie Fritz Jakubowski, żołnierz obrony krajowej w 4 kompanii 2 batalionu zapasowego 46 pułku piechoty, który na stałe mieszkał w Koźminie. Poległ 25 września 1915 roku. Pozostali to rawiczanie: Max Michalek, Siegmar Michalek, żołnierz 11 kompanii 150 pułku piechoty, Richard Bloch, aptekarz wojskowy przy 295 szpitalu polowym, Fritz Brann, strzelec 10 kompanii 6 pułku strzelców i Hans Landsberg, strzelec 10 kompanii 10 pułku strzelców, wszyscy zamieszkali w Berlinie. Ponadto Kurt Brann, zastępca sierżanta 12 kompanii 175 pułku piechoty i Ludwik Eckstein, żołnierz 10 kompanii 38 zapasowego pułku piechoty, obaj z Wrocławia, Ismar Walkowski, syn kantora, żołnierz 6 kompanii 23 zapasowego pułku piechoty, zamieszkały w Katowicach oraz Adolph Bucka i Salomon Sally Kunz, podoficer w 1 plutonie karabinów maszynowych 271 zapasowego pułku piechoty, obaj zamieszkali w Wodzisławiu Śląskim.

Artykuł został opublikowany w Informatorze kulturalnym i turystycznym południowo-zachodniej Wielkopolski 2004, nr 4, s. 22-24. Wersja poprawiona.