Pierwsi Żydzi, którzy osiedlili się w Sarnowie, byli zapewne handlarzami. Miasteczko, położone na pograniczu Wielkopolski i Śląska, przy jednym z głównych traktów handlowych w regionie, miało przez stulecia charakter typowej osady targowej. Wiadomo, że już około 1407 roku (nadanie prawa magdeburskiego) miejscowy kahał płacił „panu ziemskiemu” Jerzemu Duninowi tzw. „podatek ochronny” w wysokości 10 talarów rocznie. Ogólny dobrobyt przez stulecia przyciągał do wielokulturowej Sarnowy grupy osadników ze Śląska, Czech i Prus. W 1516 roku dziedziczny właściciel „dominium Sarne”, Grzegorz Obornicki, otrzymał królewski przywilej organizowania w Sarnowie targów tygodniowych oraz dwóch w ciągu roku jarmarków. Tradycje kupieckie przetrwały w środowisku sarnowskich Żydów aż do początku XX wieku.

Rozwój Sarnowy przerwał tragiczny w skutkach pożar, który wybuchł 17 września 1809 roku na terenie posesji przy ulicy Garncarskiej, zajmowanej przez żydowskiego szynkarza wódki Marcusa Ollendorffa. Spłonęło wówczas kilkadziesiąt budynków, w tym ratusz z bogatym archiwum miejskim i aktami cechowymi, a ponad 100 rodzin straciło cały dobytek. Rodzina Ollendorffów ocaliła z płonącego domu tylko kilka przedmiotów codziennego użytku oraz szabasowy świecznik. W archiwalnych „Actach względem wybuchu ognia w dniu 17 września 1809 w mieście tutejszym Sarnowa z stratą 91 budynków doświadczonego” (rękopis w Archiwum Państwowym w Lesznie) czytamy m.in.:

O rannym czasie, w niedzielę zeszłą, dnia 17-go b.m., o kwadransie na szóstą, zajął się ogień na ulicy zwanej Garncarska, w domie obywatela Gotfrida Bidermana, pod liczbą 90, w którym, ile w jednej tylko był izbie, starozakonny szynkarz gorzałczany Markus Ollendorff, tutejszy protegowany mieszkaniec ze swoją familią samotnie mieszkał. Pożar ten tak był nagły i gwałtowny z przyczyny nadzwyczajnego wiatru, iż w przeciągu czasu sześciogodzinnym 56 domów mieszkalnych obywatelskich i Ratusz z repositorium aktów rządu zeszłego, ze skrzynią gdzie księgi miejskie dawnopolskie złożone były, a 35 budynków pobocznych przyległych, w ogóle 92 budynków z Ratuszem ogniem spłonęło, a przez to 117 familii, głów zaś 439, z pomieszkania ogołocone, nieszczęśliwymi zostało.

Gmina wyznaniowa w Sarnowie zaliczana była do małych ośrodków. Skupiała lokalną ludność żydowską z samego miasteczka oraz sąsiedniej wsi Sarnówka, i okresowo z pobliskiej Miejskiej Górki. W 1765 roku do wspólnoty należało 79 Żydów, w 1830 – 106, ale od tego roku liczba członków kahału stale malała. W 1899 roku w Sarnowie mieszkały 4 rodziny żydowskie. Najmłodsi Żydzi uczęszczali do szkoły miejskiej, w której dominowali pod względem liczebnym uczniowie-protestanci.

Życie religijne toczyło się w niewielkich, prywatnych domach modlitwy. Pierwszy z nich był usytuowany w obrębie ulic: Rawickiej, Kolejowej i Garncarskiej, gdzie koncentrowało się życie żydowskiej społeczności. Jedyna historyczna wzmianka na jego temat pochodzi z 1869 roku. Wiadomo, że była to budowla wzniesiona techniką szachulcową, z drewna i gliny, kryta gontem. W latach 80. XIX wieku wybudowano nowy dom modlitw (określany również mianem synagogi) przy ulicy Kolejowej. Murowany z cegły budynek zachował się do współczesności. W dwudziestoleciu międzywojennym funkcjonowała w nim ochronka dla dzieci. Obecnie pełni funkcje mieszkalne.  

Większość spraw finansowych, administracyjnych, formalno-prawnych dotyczących Sarnowy rozstrzygał zarząd gminy wyznaniowej w Rawiczu. W 1837 r. przewodniczącym sarnowskiej gminy był Julius Ephraim, zatrudniano także kantora, rzezaka, nauczyciela religijnego oraz posługacza w domu modlitw. Kwestiami pochówków Żydów zmarłych w Sarnowie zajmowało się rawickie towarzystwo pogrzebowe Chewra Kadischa. Około 1726 roku został założony niewielki cmentarz (powierzchnia ok. 0,09 ha, lokalizacja na polach pomiędzy Sarnową a Rawiczem, przy drodze gruntowej stanowiącej przedłużenie współczesnej ulicy Wiatracznej). W  1876  roku  za  sumę  125  marek  parcela została  wykupiona na własność przez kahał. Ostatni pochówek odbył się tam prawdopodobnie w 1917 roku. W kolejnych latach z powodu likwidacji gminy i emigracji ostatnich żydowskich rodzin, kirkut powoli niszczał, zarastał dziką roślinnością. Brak stałego nadzoru sprawił, że macewy przewracały się i pękały. Dziś nie pozostał po nim żaden materialny ślad, poza oznaczeniami na przedwojennych mapach oraz zwyczajowej, stosowanej przez najstarszych mieszkańców Sarnowy nazwy „Judebergi”.

W  1922  roku  gmina  żydowska  w  Sarnowie  została formalnie rozwiązana na mocy dekretu wojewody poznańskiego. Z miasteczka wyemigrowała między innymi rodzina dr. Fabiana Feilchenfelda, naczelnego rabina Meklemburgii.

Opracowano na podstawie: Heppner  Aaron,  Herzberg  Isaak,  Aus Vergangenheit und Gegenwart der Juden und der jüdischen Gemeinden in den Posener Landen,  Koschmin-Bromberg, 1909.

Artykuł napisany dla portalu Chaim/Życie.

Dziękuję Marcie Hamielskiej za napisanie tekstu o żydowskiej Sarnowie i udostępnienie ilustracji do niego.