Września jest miastem lokowanym w połowie XIV wieku, leżącym na szlaku handlowym łączącym Kalisz z Gnieznem oraz Poznań z Warszawą i z miastami w Niemczech. W przeszłości była w związku z tym ważnym ośrodkiem handlowym, w którym cyklicznie w czwartki odbywały się targi, a siedem razy w roku jarmarki ściągające kupców także spoza Wielkopolski. Miejscem handlowym był wrzesiński rynek, gdzie sprzedawano produkty rolnicze i rzemieślnicze. Sprzedaż zwierząt hodowlanych odbywała się w innych punktach miasta.

Ludność żydowska chętnie osiedlała się we Wrześni, pierwsze wzmianki o ich obecności w mieście pochodzą z XV wieku. Zamieszkiwali centrum miasta wokół wschodniej strony Rynku. Tam pobudowali swoje domy, synagogę, szkołę oraz cmentarz i zorganizowali swoją gminę.

Ilu Polaków, ilu Żydów 

Liczba żydowskich mieszkańców Wrześni systematycznie rosła od końca XVIII, a najwyższa stała się w połowie XIX wieku. Wtedy też najlepiej im się powodziło w interesach. W okresie zaborów ustawodawstwo pruskie zmusiło Żydów do asymilacji z Niemcami, nadając im status „Niemców wyznania mojżeszowego”. Taka polityka w okresie walk niepodległościowych rodziła konflikty z Polakami. Momentem przełomowym stała się Wiosny Ludów i rok 1848, kiedy w Buku, Miłosławiu i Wrześni doszło do pogromów. Zabito podczas nich kilkunastu Żydów, zniszczono synagogi, sklepy i domy. Od tego momentu liczba ludności żydowskiej we Wrześni systematycznie zaczęła się zmniejszać. Jedną z przyczyn była emigracja. Dzieci zamożniejszych mieszkańców kontynuowały edukację w Poznaniu lub w Berlinie, co z czasem powodowało wyjazdy do większych miast całych rodziny wrzesińskich Żydów, spadała też liczba urodzeń w ich rodzinach.

Na przestrzeni wieków struktura demograficzno-narodowościowa między Polakami a Żydami przedstawiała się we Wrześni następująco:

Opracowanie własne na podstawie książki Leopolda Kostrzewskiego Ludność żydowska we Wrześni w latach 1919-1939, Września 2009.

Krawcy, kuśnierze i czapnicy

Ludność żydowska mieszkająca przy rynku wrzesińskim zajmowała się handlem oraz rzemiosłem. Najwięcej było krawców, kuśnierzy i czapników. W mieście w XIX i jeszcze na początku XX wieku  działało kilkadziesiąt sklepów wielobranżowych, z których największe należały do rodzin Loewenbergów, Biberfeldów i Brűckmannów. Powstał także duży dom towarowy należący do firmy Daniela Ehrenfrieda, który sprzedawał rowery i maszyny do szycia. Biedniejsi mieszkańcy ulicy Żydowskiej (dzisiejsza ulica Fabryczna), pracowali w przydomowych warsztatach lub zajmowali się handlem obwoźnym. W okresie dwudziestolecia międzywojennego ilość żydowskich sklepów systematycznie spadała, a i zyski z tych działających były coraz mniejsze. Spowodowane to było zmniejszającą się populacją ludności żydowskiej oraz działaniem endeckiej propagandy w latach trzydziestych XX wieku.

Zadania gminy

Gmina żydowska we Wrześni, podobnie jak i inne, przez stulecia była autonomicznym ośrodkiem. W czasie zaborów jej działalność regulowały ustawy pruskie, a w okresie II Rzeczypospolitej dekrety i rozporządzenia władz polskich. Zgodnie z ich treścią zadaniem gminy było utrzymanie rabina, czuwanie nad religijnym wychowaniem młodzieży, zapewnienie członkom gminy koszernego mięsa oraz zarządzanie majątkiem i fundacjami gminy. W XIX wieku dobra pozycja ekonomiczna członków gminy pozwoliła na zatrudnienie rabinów  z wykształceniem akademickim: doktorów Juliusa Gebhardta, Izaaka Gumperta i Mojżesza Lewina. Kiedy sytuacja finansowa gminy pogorszyła się, obowiązki rabina przejął miejscowy kantor Chaim Szenkałowski, pełniący także funkcję rzezaka.

Co cztery lata organizowano wybory do zarządu gminy spośród szanowanych i aktywnych społecznie obywateli. Powstawały organizacje charytatywne i stowarzyszenia, np: Stowarzyszenie Opieki nad Chorymi, Stowarzyszenie Pomocy Biednym, Zrzeszenie dla Żydowskiej Historii i Literatury, Związek Kobiet. Do zadań gminy należało utrzymanie synagogi.

Synagogi i szkoły

Ratusz i fragment budynku dawnej szkoły żydowskiej

W sumie we Wrześni były trzy synagogi. Na miejscu pierwszej, prawdopodobnie z XIV wieku, w 1710 roku zbudowano drewnianą bóżnicę, która spłonęła w siedemdziesiąt trzy lata później. Nową, murowaną, postawiono dopiero pod koniec XIX wieku i przetrwała ona aż do okupacji niemieckiej, kiedy władze hitlerowskie w 1943 roku zadecydowały o jej rozbiórce. Dzisiaj w miejscu wyburzonej synagogi stoi pomnik ufundowany w 2002 roku.

Na podstawie wydanego przez władze pruskie w 1833 roku zarządzenia gminy wyznaniowe były odpowiedzialne za edukację dzieci od siódmego roku życia w szkole publicznej. Obok synagogi powstała wtedy dwuletnia szkoła dla dzieci żydowskich. W 1914 roku uczyło się w niej 21 uczniów, niestety brakowało stałego nauczyciela. W okresie międzywojennym młodzież żydowska uczęszczała do miejscowego gimnazjum lub do szkoły zawodowej - wspólnych dla katolików, Żydów i ewangelików.

Louis Lewandowski

Najbardziej znanym wrzesińskim Żydem był Louis Lewandowski, urodzony w 1821 roku w rodzinie kantora -  z tego powodu od najmłodszych lat uczestniczył w życiu religijnym synagogi. W wieku 12 lat wyjechał do Berlina, gdzie dzięki poparciu Aszera Liona wstąpił do Akademii Królewskiej i ukończył tam wydział chóralistyki i kompozycji. Pracując jako dyrygent chóru w synagogach berlińskich został doceniony przez króla pruskiego tytułem Królewskiego Dyrektora Muzyki. Był kierownikiem chóru w prestiżowej Nowej Synagodze w Belinie. Zmarł w 1894 roku i pochowany został w Berlinie.

Luis Lewandowski

Skomponowana przez Lewandowskiego muzyka jest dziś wykonywana w synagogach na całym świecie. Do jego najważniejszych utworów należą: Todah ve-Zimrah na chór mieszany, solo i organy; Kol Rinnah u-Tefillah na kantora; 40 psalmów na solo, chór i organy. Pisał także kantaty, symfonie, pieśni czy uwertury. Komponował utwory łącząc harmonie europejskiej muzyki kościelnej z starożytnymi melodiami kantoralnymi; wykorzystywał także w swoich kompozycjach organy.  

Dwa nieistniejące cmentarze

Gmina wrzesińska opiekowała się dwoma cmentarzami. Starszy, powstały prawdopodobnie jeszcze w XV wieku, usytuowany był tuż obok synagogi w centrum miasta. W latach dwudziestych stał się obiektem zainteresowania władz miasta, przez co w 1924 roku macewy zostały przeniesione na nowy cmentarz na obrzeżach miasta, przy tzw. Szosie Strzałkowskiej. W czasie okupacji Niemcy zlikwidowali ten cmentarz, a macewy wykorzystali do celów budowlanych.

Ostatnich 65

Pogarszająca się sytuacja gmin żydowskich w Wielkopolsce spowodowała, że w 1932 roku władze państwowe podjęły decyzję o ich reorganizacji w województwie poznańskim i pomorskim. Gminie z siedzibą w Gnieźnie zaczęły podlegać gminy z Wrześni, Janowca i Kłecka, a dotychczasowi członkowie zarządu tamtych gmin weszli do powiększonego zarządu gminy gnieźnieńskiej. Wrześnię reprezentowali w nim: Zygfryd Brűckmann, Jakub Ries, Markus Kaphan i Salli Gabriel.

Tuż przed II wojną światową w mieście żyło jeszcze 65 Żydów. W pierwszych miesiącach okupacji Niemcy wywieźli ich wszystkich w dwóch grupach z Wrześni. Pierwszą deportowano do Poznania do Fortu VII, gdzie w listopadzie 1939 roku zostali zastrzeleni podczas próby ucieczki więźniów. Druga grupa - prawdopodobnie w ramach ogólnej akcji wysiedlania Żydów z Kraju Warty - została wywieziona do Generalnego Gubernatorstwa.

Fotografie z: A. Sieradzki, W. Śliwczyński, Września na starych pocztówkach, Fr. Włosik (ze zbiorów Muzeum Regionalnego we Wrześni), Wikipedia.

Bibliografia

Deresiewicz J. (red.), Ziemia wrzesińska. Przeszłość i teraźniejszość, Warszawa - Poznań 1978.

Kostrzewski L., Ludność żydowska we Wrześni w latach 1919-1939, Września 2009

Kowalski I., Mniejszość żydowska w województwie poznańskim w latach 1919-1939, Kronika Wielkopolski, nr 4 (75), Rok 1995.

Września - historia miasta, praca zbiorowa pod redakcją Mariana Torzewskiego, Września 2006.

Torzewski M., Ziemia wrzesińska pod zaborem pruskim. Czasy i ludzie, Września 2013.