Pierwszy raz odezwały się wiosną roku 2011, gdy zostały wydobyte – lub jak powie później poeta: wypłynęły – spod ziemi. Wtedy właśnie, przy okazji prac budowlanych na ul. Szkolnej w Nowej Wsi, zostały wydobyte z krawężnika i znalazły schronienie na terenie jednej z posesji. Przybywało ich sukcesywnie, aż ich zbiór wyniósł ostatecznie 800 fragmentów. Zaczęły przemawiać coraz jaśniej – podawać nazwiska, odkrywać inskrypcje, pokazywać symbole – pieczołowicie składane z kawałków, czyszczone i porządkowane przez osadzonych z wronieckiego Zakładu Karnego, a następnie katalogowane przez studentów poznańskiej hebraistyki. Ich zdjęcia i opisy znalazły się później na stronie internetowej lapidarium-wronki.pl

Równolegle organizowało się Stowarzyszenie „Lapidarium Żydowskie we Wronkach”, skupiające ludzi, którzy chcieli podjąć działania, by macewy znalazły godne miejsce, w którym będą mogły przemawiać już stale. Stowarzyszenie zawiązało się w roku 2013 i zaczęło starania, by stworzyć projekt Lapidarium oraz pozyskać fundusze na jego realizację. Plany te stały się realne, dzięki dofinansowaniu z funduszy unijnych, uzyskanemu na podstawie umowy z Urzędem Marszałkowskim, za pośrednictwem Lokalnej Grupy Działania „Puszcza Notecka”. Ruszyła zbiórka funduszy na wkład własny do projektu. Jak się szybko okazało, nie zawiodły wronieckie firmy, instytucje i ludzie dobrej woli nie tylko z Wronek, ale też z całej Polski, a właściwie z różnych zakątków świata.

Swoje poparcie dla idei wyraził naczelny rabin Polski Michael Schudrich i poznańska filia Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich RP. Honorowy patronat nad przedsięwzięciem objął arcybiskup poznański Stanisław Gądecki.

Na miejsce budowy Lapidarium wybrano bezpośrednie sąsiedztwo tzw. Żydowskiej Góry na Zamościu. Teren ten użyczyła Stowarzyszeniu Gmina Wronki, która również sfinansowała dokumentację projektową. Projekt, którego autorem był Rafał Siwiński, zakładał wyeksponowanie macew w poziomych kwaterach, wpisujących się w sosnowy zagajnik przy ul. Zacisze. Realizację budowy lapidarium przez firmę Panderoza R. Siwińskiego wsparła grupa osadzonych z wronieckiego Zakładu Karnego. Na najwyższym miejscu wyznaczonego terenu, zlokalizowany został pomnik z tablicą, upamiętniającą żydowskich obywateli Wronek. To kolejny kamień, który przemawia. Prace trwały prawie do samego dnia otwarcia Lapidarium, 14 grudnia 2014 roku. Uroczystość zgromadziła wielu mieszkańców Wronek i wielu znamienitych gości, z Ambasador Izraela w Polsce, panią Anną Azari, na czele. Wielką wymowę miał widok spowitego zimową mgłą Lapidarium, w którym po raz pierwszy od wielu lat zabrzmiał kadisz – żydowska modlitwa za zmarłych.

Macewy, niczym skały pustyni w biblijnej Księdze Liczb, stały się źródłem – inspiracji, współpracy i zwyczajnego ludzkiego dobra. Nie sposób wymienić wszystkich, którzy zaangażowali się w projekt budowy Lapidarium na różnych jego etapach – działając w pracach Stowarzyszenia, pomagając fizycznie w ciężkiej pracy porządkowania macew i budowy kwater, wspierając nasze wysiłki finansowo, organizacyjnie, podejmując decyzje, umożliwiające działanie. Wszystkim tym osobom Stowarzyszenie „Lapidarium Żydowskie we Wronkach” składa serdeczne podziękowania, dedykując im słowa naczelnego rabina Polski, że „Nowe lapidarium, jest nie tylko najwyższą formą hołdu i szacunku dla zmarłych obywateli Wronek. Jest czymś więcej! To inspiracja do dalszego działania oraz wyraz postawy godnej naśladowania przez wszystkich, jako Polaków i Europejczyków”[2].

Inspiracją dla kolejnych – podobnych przedsięwzięć, których celem jest pielęgnowanie wielokulturowego dziedzictwa, niech będą słowa skierowane z okazji otwarcia wronieckiego lapidarium przez Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Poznaniu, panią Jolantę Goszczyńską, że „Podjęte przez Stowarzyszenie »Lapidarium Żydowskie we Wronkach« działania oraz ich skala powinny służyć jako dobry przykład na terenie całego województwa wielkopolskiego, a nawet poza nim”[3].

W 2017 roku praca Stowarzyszenia i zaangażowanie wszystkich osób, włączających się w budowę Lapidarium, zostały wyróżnione „Laurem Pamięci” – nagrodą przyznawaną osobom i instytucjom zaangażowanym w ochronę dziedzictwa kulturowego polskich Żydów. W laudacji, wygłoszonej 15 maja w Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN w Warszawie, padły słowa: „Członkowie Stowarzyszenia „Lapidarium Żydowskie we Wronkach” zatroszczyli się o macewy wydobyte z krawężnika w Nowej Wsi k. Wronek. Nagrobki zostały zabezpieczone, oczyszczone i zinwentaryzowane, a następnie umieszczone w lapidarium, które powstało u podnóża dawnego kirkutu przy ul. Zacisze. W pracach brali udział osadzeni oraz studenci hebraistyki. Powstała także strona internetowa o historii wronieckich Żydów i lapidarium”.

Kamienie macew przemówiły w roku 2011 i przemawiają nadal. Jeśli ktoś wsłucha się w ich głos, usłyszy opowieść o przeszłości, o ludziach, którzy żyli w naszym mieście przed laty, o ich zwyczajach, kulturze, o codzienności, o kolorycie, jakiego ich obecność nadawała Wronkom. Zeszyt, który oddajemy szerokiemu gronu odbiorców, wzmacnia ten głos kamieni – podaje fakty, relacje, opowieści o konkretnych rodzinach, ludziach, miejscach.

Niech to dobro trwa. Niech wołanie wronieckich macew uczy nas wszystkich szacunku do drugiego człowieka. Niech Lapidarium będzie nadal widocznym znakiem tego wszystkiego, co w nas najlepsze.

Jerzy Grupiński

Na wronieckie lapidarium

I wypłynęły spod ziemi kamienie

a na nich znaki

drzewa dzbany i zwalone kolumny

i opowiadają imiona nazwiska

Wyszły na wierzch

jak prawda jak zapomniane

z pamięci obrazy

I znów idą brukiem mego miasteczka

ulicą Wodną nad rzekę

w Święto Trąbek... idą

znajomy kramarz zegarmistrz

krawiec rabin i kantor

Pieką się mace

pachną na cały plac Wolności

Bo zły człowiek zakopie zadepcze

ale ziemia pamięta i odda kamienie

i położy Błogosławiący Trójkąt

wykuty z trzech palców

położy na czoła Sprawiedliwych

(grudzień 2014)

Artykuł ukazał się w zbiorze „Żydzi we Wronkach i Wartosławiu – historia, dziedzictwo, pamięć”, wydanym w serii „Zeszyty Muzeum Ziemi Wronieckiej”, nr 1 (3) 2018, Wronki 2018.

Dziękuję Łukaszowi Majchrzakowi za udostępnienie tekstu portalowi Chaim/Życie.

[1]     Por. Łk 19, 37–40.

[2]    List naczelnego rabina Polski Michaela Schudricha do Stowarzyszenia „Lapidarium Żydowskie we Wronkach” z 11 XII 2017 r.

[3]    List Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Poznaniu, Jolanty Goszczyńskiej do Stowarzyszenia „Lapidarium Żydowskie we Wronkach” z 12 XII 2017 r.