Od lutego 2017 roku przez pięć miesięcy realizowaliśmy w naszym zespole szkół projekt edukacyjny Śladami szamotulskich Żydów. Projekt ów był efektem zakwalifikowania się szkoły do programu edukacyjnego Szkoła Dialogu (1) prowadzonego przez warszawską Fundację Forum Dialogu – największą i najstarszą polską organizację pozarządową zajmującą się dialogiem polsko-żydowskim. Powstał on z inicjatywy nauczycielek Anny Kustoń, Klaudii Tomaszak-Ślipki i Krystyny Warguły, które - zainteresowane tematem - przelały na nas swoje pasje. Celem naszych działań było pogłębianie wiedzy na temat historii, tradycji i kultury żydowskiej, a także próba samodzielnego odkrycia i upamiętnienia historii społeczności żydowskiej na ziemi szamotulskiej. Pragnęliśmy uświadomić otoczeniu nie tylko wielowiekową obecność Żydów w Szamotułach, ale także ich wkład w rozwój naszego miasta. Jednocześnie chcieliśmy (i nadal chcemy) budzić w ludziach wrażliwość na odmienność kulturową i religijną.

Nasze projektowe działania to szereg inicjatyw, których efekty dostrzegalne były i są dla całej naszej szkolnej społeczności i nie tylko dla niej.

Śladami szamotulskich Żydów

27 i 28 kwietnia 2017 roku odbyły się dwa pierwsze warsztaty z doświadczonymi i przesympatycznymi trenerkami z Forum Dialogu - Magdaleną Ogieniewską-Małecką i Eweliną Bartosik - które merytorycznie wspierały nas aż do czasu zakończenia projektu. W trakcie pierwszego warsztatu zgłębialiśmy historię i tradycje żydowskie. Drugi warsztat dotyczył historii II wojny światowej i Holokaustu. Wtedy rozpoczęliśmy także planowanie projektowych inicjatyw.

Jeden z warsztatów przeprowadzanych w Zespole Szkół przez edukatorki z Forum Dialogi, 2017

Edukatorki z Fundacji Forum Dialogu ponownie odwiedziły nas 24 i 25 maja. Na przekór deszczowej pogodzie odbyliśmy „próbną wycieczkę” po mieście, prezentując paniom wyniki swojej dotychczasowej pracy. Na czwartych, finalnych warsztatach, zdobywaliśmy wiedzę o współczesnej kulturze żydowskiej w różnych zakątkach świata. Podęliśmy także trudną dyskusję o dialogu kultur i wielokulturowości jako wyzwaniu współczesności.

Jednym z pierwszych zadań, których się podjęliśmy w ramach projektu, było przeprowadzenie ankiety, aby dowiedzieć się, jaki jest stan wiedzy naszych koleżanek i kolegów na temat obecności Żydów w dawnych Szamotułach, ale także współistnienia dwóch społeczności: polskiej i żydowskiej. Z analizy prawie 300 ankiet wynikało, że 35 procent naszych rówieśników i starszych kolegów nie wie, gdzie przed wojną znajdowała się w Szamotułach synagoga. 30 procent ankietowanych nie wie, ilu Żydów żyło wówczas w mieście. Najbardziej jednak zastanawiało przekonanie pytanych, że ludność żydowska nadal zamieszkuje Szamotuły. Wyniki ankiety stały się punktem wyjścia do dalszych podejmowanych przez nas działań projektowych.

15 lutego 2017 roku udaliśmy się do Zamku Górków, by wziąć udział w spotkaniu z Joanną Sobolewską ze Stowarzyszenia Dzieci Holokaustu w Polsce. Najbliżsi pani Joanny, w tym rodzice, zginęli w czasie wojny. Ona sama, odnaleziona w kanale, została uratowana dzięki polskiej rodzinie Sobolewskich, a o swoich korzeniach żydowskich dowiedziała się dopiero w wieku 18 lat. Wysłuchanie przejmującej opowieści, pełnej refleksji, ale i niepozbawionej humoru, z pewnością na długo zostanie w naszej pamięci.

Podczas „próbnej” wycieczki po Szamotułach śladami tutejszych Żydów poprowadzonej dla edukatorek z Forum Dialogu

7 marca 2017 roku obejrzeliśmy w Zamku Górków czasową wystawę Moi żydowscy rodzice, moi polscy rodzice opowiadającą o losach piętnaściorga dzieci urodzonych w latach 1939-1942 i ocalałych dzięki miłości rodziców ‒ żydowskich i polskich.

Realizując projekt współpracowaliśmy z Muzeum – Zamek Górków. Korzystaliśmy ze zbiorów tej instytucji, gościliśmy także dwukrotnie na lekcjach muzealnych. Pierwsza z nich, przeprowadzona  przez panią kustosz Monikę Romanowską-Pietrzak, była dla nas największą skarbnicą wiedzy na temat historii szamotulskich Żydów. Oprócz ciekawej narracji prowadzonej przy autorskiej prezentacji otrzymaliśmy także karty pracy z najważniejszym dla dziejów miejscowej społeczności żydowskiej dokumentem przywileju z 1714 roku. Nie bez znaczenia dla naszego projektu było zwiedzanie stałej wystawy poświęconej Żydom, znajdującej się na terenie Baszty Halszki. Towarzyszył nam Waldemar Górny, który przyczynił się do jej powstania. Na tę właśnie wystawę, już w roli przewodników, zabraliśmy panie Ewelinę i Magdę ‒ edukatorki z Forum Dialogu.

Druga część tej lekcji muzealnej została przeprowadzona w terenie. Jej celem było poznanie lokacji związanych z żydowską społecznością Szamotuł. W czasie Tygodnia Bibliotek, obchodzonego w dniach 8-15 maja 2017 roku, zaprosiliśmy rówieśników do głośnej lektury pamiętnika Janusza Korczaka i opowieści Marka Edelmana zawartych w książce I była miłość w getcie. Zaintrygowaliśmy słuchaczy treścią czytanych książek i zachęciliśmy do czytania w ogóle.

Projekcja filmu Cud purymowy dla uczniów klas gimnazjalnych

W poniedziałek, 22 maja 2017 roku, zorganizowaliśmy dla naszych kolegów i koleżanek z klas gimnazjalnych projekcję filmu Cud purymowy w reżyserii Izabelli Cywińskiej, podejmującego niezwykle ważny i niestety wciąż aktualny temat antysemityzmu. Dominika i Julia opatrzyły film komentarzem, zachęcając odbiorców do dyskusji o postawach wyrażających uprzedzenie, niechęć, dyskryminację i wrogość w stosunku do Żydów.

Odwiedzając stolicę w trakcie majowej wycieczki szkolnej nieprzypadkowo znaleźliśmy się w miejscu spotkań i dialogu tych wszystkich, którzy pragną lepiej poznać przeszłość oraz współczesną kulturę żydowską i którzy z polsko-żydowskiej historii chcą wyciągnąć wnioski na przyszłość – Muzeum Historii Żydów Polin w Warszawie. Przeżycie niezapomniane.

Wystawa, uszy Hamana i film

Pracując nad projektem z paniami z Forum Dialogu, zastanawialiśmy się, jak ma wyglądać finał naszych działań. Oczywistą formą dla poszukiwaczy śladów szamotulskich Żydów była wycieczka. Pomysłów jednak na prezentację efektów naszej pracy mieliśmy znacznie więcej. Jednym z nich była wystawa. Chcieliśmy unaocznić uczestnikom wycieczki to, nad czym i jak pracowaliśmy przez ponad dwa miesiące, a co dotyczyło szeroko pojętej kultury i tradycji żydowskiej, niezależnie od jej szamotulskich śladów.

Fragment wystawy przygotowanej przez uczestników projektu Szkoła Dialogu w Zespole Szkół nr 2 w Szamotułach

Ostateczny kształt wystawy był efektem nie tylko naszej w ielotygodniowej pracy. Zawdzięczamy go również życzliwości wszystkich interesujących się jej powstawaniem osób, w tym znawcy historii naszego regionu Waldemara Górnego. W ten sposób zyskaliśmy możliwość zaprezentowania prawdziwych unikatów. Finałowa wersja wystawy zawierała:

• gabloty z książkami o tematyce żydowskiej, pochodzącymi ze zbiorów prywatnych,
• wydruki zdjęć synagog oraz ich modele (owoce pracy uczniów klas pierwszych gimnazjum, biorących udział w zorganizowanym przez nas konkursie),
• prezentację informacji dotyczących Zagłady Żydów i świadków Holokaustu,
• opisy żydowskich świąt,
• wizerunki przedstawicieli historii i kultury polskiej żydowskiego pochodzenia,
• zilustrowane zdjęciami opisy naszych projektowych działań,
• odręcznie wykonany plan współczesnych Szamotuł z zaznaczonymi miejscami związanym z obecnością społeczności żydowskiej w mieście,
• plan Szamotuł z początku wieku XX ilustrujący położenie kirkutu,
• zdjęcia szamotulskiej synagogi,
• judaiki w formie hologramów przywiezionych z Lwowa, gdzie mieści się nasza szkoła partnerska (po raz pierwszy prezentowane, będące własnością Muzeum – Zamek Górków),
• fragmenty Tory z synagogi w Ryczywole,
• kolekcję jarmułek ‒ nakryć głowy pobożnych Żydów,
• medal Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata wraz z certyfikatem, których dysponentem jest pan Eugeniusz Napierała z Popówka,
• oryginalny, wełniany tałes przywieziony z Izraela,
• kopie aktów urodzenia szamotulskich Żydów (po raz pierwszy prezentowane),
• przepisy kulinarne na smakołyki żydowskie degustowane podczas wystawy ‒ czulent i uszy Hamana,
• materiały do ćwiczeń kaligraficznych pisma hebrajskiego,
• menorę i świeczniki chanukowe z prywatnej kolekcji.

Mapa Szamotuł z naniesionymi obiektami żydowskimi wykonana przez uczestników projektu

Naszą ambicją było również pozostawienie po projekcie czegoś trwałego, co mogłoby służyć innym mieszkańcom Szamotuł. Przygotowaliśmy zatem:

• prezentację multimedialną zatytułowaną Śladami szamotulskich Żydów,
• kartę pracy w formie schematu planu współczesnych Szamotuł z zaznaczonymi miejscami związanymi z obecnością społeczności żydowskiej w naszym mieście (materiały te, w formie płyty CD z okolicznościowym nadrukiem i załączoną kartą pracy, stanowiły także prezent dla odwiedzających wystawę gości).

W Szamotułach istnieją tylko dwa miejsca z informacją odnoszącą się do dawnej obecności Żydów w mieście. Są to: dom przedpogrzebowy oraz mostek na ulicy 3 Maja, umocniony macewami z szamotulskiego kirkutu. Naszym zdaniem odpowiedniego oznaczenia wymagają jeszcze dwa miejsca - na pierwszym stała przed II wojną światową synagoga, drugie zajmował kirkut (cmentarz żydowski). W tym celu, jako młodzi obywatele Szamotuł, podjęliśmy inicjatywę i wystosowaliśmy do Starosty Powiatu Szamotulskiego prośbę o upamiętnienie tych właśnie miejsc. 19 czerwca, podczas wizyty w Urzędzie Miasta wraz z przedstawicielami Fundacji Forum Dialogu, złożyliśmy taką prośbę na ręce Burmistrza Miasta i Gminy Szamotuły.

Najważniejszym finałowym elementem projektu była wycieczka, podczas której jej uczestnikom pokazywaliśmy miejsca związane z obecnością Żydów w dawnym Szamotułach. Grupa lektorów pracowała w roli przewodników miejskich, opowiadając o budynkach, które niegdyś tętniły życiem ich żydowskich mieszkańców. Zaproszeni goście mieli okazję zapoznać się z bogatą historią miejsc, które do tej pory mijali bezrefleksyjnie. Na pierwszą wycieczkę, w dniu 7 czerwca 2017 roku, zaprosiliśmy między innymi przedstawicieli władz samorządowych oraz lokalnych instytucji oświatowych i kulturalnych. W drugiej wycieczce, 12 czerwca, udział wzięli nasi rodzice, nauczyciele oraz mieszkańcy Szamotuł zachęceni plakatami rozwieszonymi w najważniejszych punktach miasta. Tak liczna grupa podążająca za przewodnikiem wzbudzała duże zainteresowanie przechodniów. Szczególnie, gdy nasi najżyczliwsi odbiorcy nagradzali naszą pracę oklaskami.

Kolejne wycieczki realizowaliśmy w ostatnich dwóch tygodniach czerwca. Na wystawę i spacer śladami szamotulskich Żydów zaprosiliśmy szkolnych kolegów oraz uczniów szamotulskich szkół podstawowych.

Jedna z wycieczek „Śladami szamotulskich Żydów”

Naszych gości, jeszcze przed wycieczką, postanowiliśmy poczęstować czymś szczególnym, tak by nie ruszali w miasto z pustymi żołądkami. Od rana w szkole unosiły się zapachy tradycyjnych potraw kuchni żydowskiej. Pierwsza z nich to szabasowy czulent, czyli gorące danie przyrządzane z koszernego mięsa z ziemniakami, pęczakiem, fasolą i cebulą. Pycha! Na deser zaserwowaliśmy im hamantasze, zwane też uszami Hamana, czyli nadziewane ciasteczka w kształcie trójkątów, wypiekane w przeddzień święta Purim i spożywane w czasie tego święta. Potrawy przygotowywaliśmy z pomocą starszych kolegów z technikum żywienia i usług gastronomicznych, którzy – choć o wiele bardziej doświadczeni w gotowaniu i pieczeniu – o takich rarytasach słyszeli po raz pierwszy. Właściwym określeniem na podobne smakołyki jest słowo cymes, pochodzące z jidysz.

19 czerwca z naszej inicjatywy i na nasze zaproszenie przyjechał do szkoły Naczelny Rabin Polski Michael Schudrich. Spotkanie z nim było ostatnim, finałowym akordem projektu. Rabin obejrzał wystawę oraz prezentację, a swoją pozytywną opinię na ich temat zapisał po hebrajsku w księdze pamiątkowej. Na spotkaniu obecni byli również przedstawiciele władz samorządowych, instytucji kulturalnych i oświatowych oraz rodzina pani Zofii Napierały, odznaczonej medalem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata. Do niej w szczególny sposób zwrócił się Rabin Schudrich, określając jej członków mianem „najlepszych ludzi świata” i „wzorem człowieczeństwa”. Druga część spotkania poświęcona była sytuacji współczesnych Żydów w Polsce. Rabin ciekawie opowiadał również o swoich korzeniach i odpowiadał na pytania. Na zakończenie otrzymaliśmy z rąk starosty powiatu szamotulskiego, Józefa Kwaśniewicza, pamiątki będące nagrodami za naszą pracę.

Baner przedstawiający wszystkie działania podjęte w Zespole Szkół nr 2 w związku ze projektem Szkoła Dialogu

19 czerwca gościliśmy również przedstawicieli Forum Dialogu – Fundacji, która zainspirowała nas do poszukiwania w Szamotułach śladów społeczności żydowskiej. Z uwagi  na ogrom wykonanej pracy, nasze zaangażowanie i kreatywność, to właśnie nas odwiedzili przedstawiciele Fundacji, aby uwiecznić projektowe działania na filmie. Film ten wysłany zostanie do wszystkich zainteresowanych Fundacją osób, a także pokazany na uroczystej Gali Szkoły Dialogu w Teatrze Wielkim Operze Narodowej. Niewielka trema nas wprawdzie nie ominęła, ale przede wszystkim poczuliśmy się bardzo wyróżnieni na tym etapie naszych działań.

I Nagroda w Teatrze Wielkim

1 marca 2018 roku w Teatrze Wielkim - Operze Narodowej w Warszawie odbyła się uroczysta Gala Fundacji Forum Dialogu. Dzięki naszym działaniom w programie Fundacji nasza szkoła otrzymała tytuł Szkoły Dialogu. Projekt Śladami szamotulskich Żydów, w ramach którego odkrywaliśmy i upamiętnialiśmy historię lokalnej społeczności żydowskiej, uznany został za najlepszy w kategorii „Różnorodność działań”. W programie Szkoła Dialogu 2017 i wieńczącym go konkursie udział wzięło 40 szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych z całej Polski. Nagrody (projektor ledowy, zestaw książek dla szkoły, warsztaty z ekspertem, a także nagrody indywidualne dla każdego z 20 uczestników projektu) odebraliśmy z rąk wiceambasadorki Izraela w Polsce Ruth Cohen-Dar.

Wyróżnieniem dla nas była ponadto nominacja w kolejnej kategorii „Innowacyjność działań”. Gratulacje złożyli nam: Bogdan Borusewicz, wicemarszałek Senatu Rzeczypospolitej Polskiej, Michael Schudrich, Naczelny Rabin Polski oraz dr Sylwia Spurek, Zastępczyni Rzecznika Praw Obywatelskich. Na uroczystości obecni byli także Henryk Wujec, przewodniczący Rady Forum Dialogu oraz Włodzimierz Paszyński, wiceprezydent Miasta Stołecznego Warszawy, którzy również dziękowali nam za naszą pracę.

Uczestnicy szamotulskiego projektu oraz nauczyciele Zespołu Szkół nr 2 z Rabinem Polski Michaelem Schudrichem

We wtorek 26 lutego 2019 roku uczennice i uczniowie Zespołu Szkół nr 2 im. Stanisława Staszica w Szamotułach znów zawitali do Teatru Wielkiego - Opery Narodowej, gdzie odbyła się Gala Szkoły Dialogu 2018. Wspomniana uroczystość to doroczne podziękowanie dla młodzieży, która wzięła udział w programie Fundacji Forum Dialogu inspirującym młode pokolenie do samodzielnego odkrywania i upamiętniania żydowskiej, lokalnej historii. W tym szczególnym dniu nasza młodzież zasiadła na widowni Opery Narodowej pośród 1200 osób (przedstawicieli 40 szkół, które dołączyły do programu oraz 19 innych szkół go kontynuujących, a także wielu ludzi wspierających działania Fundacji), by - po całorocznym wysiłku włożonym w kontynuację zainicjowanego w 2017 roku projektu upamiętniającego dawnych żydowskich mieszkańców Szamotuł - odebrać zaszczytny tytuł Szkoły Kontynuującej.

Gośćmi specjalnymi Gali byli ocaleni i ocalałe z Zagłady oraz Sprawiedliwi i Sprawiedliwe wśród Narodów Świata. Młodzież słuchając ich przesłania i pełnych ekspresji wypowiedzi doświadczała prawdziwego dialogu międzypokoleniowego. W najbardziej wzruszającym momencie uroczystości uczennice i uczniowie właśnie naszej szkoły, wręczając gościom kwiaty, mieli możliwość złożenia im osobistych podziękowań za dawane przez nich świadectwa prawdy. Swoją obecnością Galę zaszczycili również: prezydent Warszawy Rafał Trzaskowski, ambasador Australii Paul Wojciechowski, Naczelny Rabin Polski Michael Schudrich, oraz Henryk Wujec, przewodniczący Rady Fundacji Forum Dialogu. Wicemarszałek Senatu Bogdan Borusewicz wystosował do Dyrektora Zespołu Szkół nr 2 Zygmunta Sługockiego list gratulacyjny, w którym złożył wyrazy uznania za pracę szkolnej społeczności na rzecz dialogu polsko-żydowskiego i jej wkład w zapobieganie uprzedzeniom, ksenofobii i antysemityzmowi. Słowa podziwu dla zaangażowania uczennic oraz uczniów w działania na rzecz zachowania polsko-żydowskiego dziedzictwa lokalnego wyraziła także - w bezpośredniej rozmowie tuż po części oficjalnej uroczystości - ambasador Izraela Anna Azari.

Przed rozpoczęciem uroczystości wzięliśmy udział w Targach Organizacji, na których zaprezentowana została oferta rozmaitych instytucji edukacyjnych, skierowana do młodzieży oraz pedagogów. Była to doskonała okazja do nawiązania relacji i ciekawych rozmów. Uczennice oraz uczniowie mieli również w tym czasie niepowtarzalną szansę uczestniczenia w interaktywnej grze zorganizowanej w przestrzeni Teatru Wielkiego. Ze specjalnymi kartami pracy w dłoniach udali się w podróż po zakamarkach teatralnego gmachu, w której przewodnikami były organizacje zajmujące się historią i kulturą Żydów, a także wielokulturowością i tolerancją. Motywem przewodnim tegorocznej gry był język. Młodzi ludzie, spacerując po teatrze i wypełniając karty pracy, dowiedzieli się, w jakich językach mówiono kiedyś w Polsce, co wynika z wielojęzyczności oraz jak odpowiedzialnie się komunikować i przeciwdziałać mowie nienawiści. Nasze uczennice były jednymi z pierwszych, które ukończyły grę i otrzymały upominki. Po części oficjalnej gali młodzież udała się do foyer, gdzie czekał na nią słodki poczęstunek. Wśród rozmów i fleszy aparatów emocje powoli opadały.

Na Gali Szkoły Dialogu nasza szkoła uhonorowana została zaszczytnym tytułem Szkoły Kontynuującej oraz nagrodzona zestawem książek, uczniowie natomiast otrzymali indywidualne upominki. Wrażenia z uroczystości pozostaną jednak bezcenne.

Nasze działania w ramach projektu Śladami szamotulskich Żydów budziły i budzą bardzo pozytywne emocje wśród mieszkańców regionu, jego sympatyków i znawców. Twórcy portalu kulturalno-historycznego promującego Ziemię Szamotulską - regionszamotulski.pl zwrócili się do nas z prośbą o możliwość zamieszczenia na stronie internetowej informacji o projekcie. W ten sposób efekty naszej pracy w postaci materiałów dydaktycznych zasiliły internetową bazę wiedzy o regionie szamotulskim, czyli wspomniany portal. Informacje o nas znaleźć na nim można w zakładce „Edukacja”.

Uczennice i uczniowie naszej szkoły kontynuują działania upamiętniające społeczność żydowską. Nieprzerwanie pracują również nad nowymi projektami.

Dziękuję dyrektorowi Zespołu Szkół nr 2 Zygmuntowi Sługockiemu za zgodę, a Klaudii Tomaszak-Ślipce za przygotowanie dla Chaim/Życie materiałów o programie Szkoła Dialogu.

(1) Szkoła Dialogu to program edukacyjny, którego celem jest zapoznanie uczniów ostatnich klas szkoły podstawowej i szkół ponadpodstawowych z historią Żydów w Polsce oraz ich wkładem w społeczny, kulturalny i ekonomiczny rozwój kraju i ich własnych miejscowości. Uczestnicy najpierw odkrywają często zapomnianą historię i kulturę żydowską, a następnie poprzez różnorodne działania prezentują zdobytą wiedzę innym mieszkańcom miejscowości. (Informacja ze strony http://dialog.org.pl/szkola-dialogu/pl/)