Cmentarz żydowski w Koźminie Wielkopolskim to jeden z najcenniejszych takich zabytków w regionie. Powstał w latach 1780-1790 poza granicami miasta, w pobliżu wsi Orla i był drugim z koźmińskich kirkutów. Pierwszy, położony wokół nieistniejącej dziś synagogi, został zlikwidowany w 1872 roku, dokonano wtedy też ekshumacji grobów i wraz ze starymi nagrobkami przeniesiono szczątki na nowy cmentarz.

O tym, jak to się stało, że koźmiński cmentarz przerwał wojnę - więcej pisze na Chaim/Życie w swoim tekście „Z dziejów gminy żydowskiej w Koźminie” Michał Pietrowski.

Jak to się zaczęło

Mimo swojej niezwykłości - koźmiński kirkut jest dziś nieco zapomniany. Pod koniec lat 80. XX wieku nauczyciel Jerzy Fornalik, wraz z uczniami ze Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego w Borzęciczkach, rozpoczął porządkowanie zaniedbanego cmentarza. W kolejnych latach kirkut otoczono także ogrodzeniem. Przez wiele lat to właśnie Fornalik - twórca programu Antyschematy - ratował cmentarz przed zniszczeniem.

Czyszczenie macew przed odczytywaniem znajdujących się na nich inskrypcji

Działania Stowarzyszenia Krotochwile wokół cmentarza w Koźminie Wielkopolskim rozpoczęły się w 2019 roku. Zorganizowaliśmy wówczas spacer po nim z przewodnikiem, a zainteresowanie mieszkańców i przyjezdnych było tak duże, że w efekcie odbyły się cztery tury zwiedzania. Wydaliśmy wówczas także broszurę z historią nekropolii i opisem kilku przykładowych macew (autorem tekstu był Maciej Ratajczyk - patrz link obok).

Szukając szczegółowych informacji o koźmińskim kikrucie stwierdziliśmy, że cmentarz dotąd nie doczekał się inwentaryzacji. Nie było nawet wiadomo, ile znajduje się na nim miejsc pochówku - różne źródła podawały różne liczby i różną ilość zachowanych nagrobków (od ok.250 do ok. 600). Jako Stowarzyszenie Krotochwile postanowiliśmy podjąć się tych prac i w 2020 roku przeprowadziliśmy pierwszy etap inwentaryzacji cmentarza - dzięki dotacji pozyskanej z Narodowego Instytutu Dziedzictwa w konkursie „Wspólnie dla dziedzictwa”.

511 grobów

Prace w na cmentarzu rozpoczęły się 21 sierpnia i trwały do 30 sierpnia 2020 roku. Wraz z nami, członkami Krotochwili, pracowało na cmentarzu czternastu wolontariuszy z różnych części Polski i w różnym wieku. Początkowo zakładaliśmy zinwentaryzowanie 100-150 macew - ale dzięki ogromnemu zaangażowaniu wolontariuszy udało się opracować niemal 300! Policzyliśmy także miejsca pochówku - zarówno te z macewami, jak i te, na których zachowały się tylko pozostałości grobów. Udało nam się doliczyć 511 miejsc pochówku.

Dzięki udziałowi wolontariuszy z całej Polski udało się zinwentaryzować prawie 300 nagrobków

Każda opracowywana macewa - lub jej zachowany fragment - została zmierzona, sfotografowana, opisany został stan zachowania, oraz spisane inskrypcje hebrajskie i niemieckie. Zależy nam, by wyniki naszej pracy były dostępne publicznie i by każdy zainteresowany mógł z nich skorzystać. W tym celu stworzyliśmy portal internetowy „Przywracamy pamięć” - www.jewishwlkp.pl. Zamieściliśmy na nim opracowane do tej pory macewy wraz z ich fotografiami. Sukcesywnie dodawane są kolejne.

Nasz portal chcemy stopniowo rozbudowywać o inne informacje dotyczące żydowskiej społeczności Krotoszyna, Koźmina Wielkopolskiego i okolicznych miasteczek. Zamieszczamy tam także np. wykazy żydowskich mieszkańców Krotoszyna z lat 1890-1939 (obecnie opracowane jest 300 z ponad 2000 nazwisk) czy informacje i film o ostatnim żydowskim mieszkańcu tego miasta Nathanie Mośkiewiczu, który zmarł w 1969 roku i jest ostatnim Żydem pochowanym na kirkucie.

W 2021 roku Stowarzyszenie Krotochwile planuje dokończenie inwentaryzacji cmentarza w Koźminie,  kontynuowanie prac nad tłumaczeniami inskrypcji z nagrobków oraz rozbudowę portalu.

W 2007 roku w zeszytach „Krotoszyn i okolice. Opracowania i materiały źródłowe. Tom III” ukazał się „Spis pochowanych na cmentarzu żydowskim w Koźminie” w opracowaniu prof. Rafała Witkowskiego z UAM. Zamieszczamy ten materiał obok.