Stowarzyszenie Krotochwile podjęło się zadania zinwentaryzowania jednego z najciekawszych - i nielicznych tak dobrze zachowanych - zabytkowych cmentarzy żydowskich w Wielkopolsce - w Koźminie Wlkp. Prace rozpoczęte w 2020 roku - w 2021 mają być kontynuowane. Efekty naszych prac już można oglądać w internecie. A chętni do pracy na 2021 rok wolontariusze mogą się już wstępnie do nas zgłaszać.
Cmentarz żydowski w Koźminie Wielkopolskim to jeden z najcenniejszych takich zabytków w regionie. Powstał w latach 1780-1790 poza granicami miasta, w pobliżu wsi Orla i był drugim z koźmińskich kirkutów. Pierwszy, położony wokół nieistniejącej dziś synagogi, został zlikwidowany w 1872 roku, dokonano wtedy też ekshumacji grobów i wraz ze starymi nagrobkami przeniesiono szczątki na nowy cmentarz.
O tym, jak to się stało, że koźmiński cmentarz przerwał wojnę - więcej pisze na Chaim/Życie w swoim tekście „Z dziejów gminy żydowskiej w Koźminie” Michał Pietrowski.
Mimo swojej niezwykłości - koźmiński kirkut jest dziś nieco zapomniany. Pod koniec lat 80. XX wieku nauczyciel Jerzy Fornalik, wraz z uczniami ze Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego w Borzęciczkach, rozpoczął porządkowanie zaniedbanego cmentarza. W kolejnych latach kirkut otoczono także ogrodzeniem. Przez wiele lat to właśnie Fornalik - twórca programu Antyschematy - ratował cmentarz przed zniszczeniem.
Czyszczenie macew przed odczytywaniem znajdujących się na nich inskrypcji
Działania Stowarzyszenia Krotochwile wokół cmentarza w Koźminie Wielkopolskim rozpoczęły się w 2019 roku. Zorganizowaliśmy wówczas spacer po nim z przewodnikiem, a zainteresowanie mieszkańców i przyjezdnych było tak duże, że w efekcie odbyły się cztery tury zwiedzania. Wydaliśmy wówczas także broszurę z historią nekropolii i opisem kilku przykładowych macew (autorem tekstu był Maciej Ratajczyk - patrz link obok).
Szukając szczegółowych informacji o koźmińskim kikrucie stwierdziliśmy, że cmentarz dotąd nie doczekał się inwentaryzacji. Nie było nawet wiadomo, ile znajduje się na nim miejsc pochówku - różne źródła podawały różne liczby i różną ilość zachowanych nagrobków (od ok.250 do ok. 600). Jako Stowarzyszenie Krotochwile postanowiliśmy podjąć się tych prac i w 2020 roku przeprowadziliśmy pierwszy etap inwentaryzacji cmentarza - dzięki dotacji pozyskanej z Narodowego Instytutu Dziedzictwa w konkursie „Wspólnie dla dziedzictwa”.
Prace w na cmentarzu rozpoczęły się 21 sierpnia i trwały do 30 sierpnia 2020 roku. Wraz z nami, członkami Krotochwili, pracowało na cmentarzu czternastu wolontariuszy z różnych części Polski i w różnym wieku. Początkowo zakładaliśmy zinwentaryzowanie 100-150 macew - ale dzięki ogromnemu zaangażowaniu wolontariuszy udało się opracować niemal 300! Policzyliśmy także miejsca pochówku - zarówno te z macewami, jak i te, na których zachowały się tylko pozostałości grobów. Udało nam się doliczyć 511 miejsc pochówku.
Dzięki udziałowi wolontariuszy z całej Polski udało się zinwentaryzować prawie 300 nagrobków
Każda opracowywana macewa - lub jej zachowany fragment - została zmierzona, sfotografowana, opisany został stan zachowania, oraz spisane inskrypcje hebrajskie i niemieckie. Zależy nam, by wyniki naszej pracy były dostępne publicznie i by każdy zainteresowany mógł z nich skorzystać. W tym celu stworzyliśmy portal internetowy „Przywracamy pamięć” - www.jewishwlkp.pl. Zamieściliśmy na nim opracowane do tej pory macewy wraz z ich fotografiami. Sukcesywnie dodawane są kolejne.
Nasz portal chcemy stopniowo rozbudowywać o inne informacje dotyczące żydowskiej społeczności Krotoszyna, Koźmina Wielkopolskiego i okolicznych miasteczek. Zamieszczamy tam także np. wykazy żydowskich mieszkańców Krotoszyna z lat 1890-1939 (obecnie opracowane jest 300 z ponad 2000 nazwisk) czy informacje i film o ostatnim żydowskim mieszkańcu tego miasta Nathanie Mośkiewiczu, który zmarł w 1969 roku i jest ostatnim Żydem pochowanym na kirkucie.
W 2021 roku Stowarzyszenie Krotochwile planuje dokończenie inwentaryzacji cmentarza w Koźminie, kontynuowanie prac nad tłumaczeniami inskrypcji z nagrobków oraz rozbudowę portalu.
W 2007 roku w zeszytach „Krotoszyn i okolice. Opracowania i materiały źródłowe. Tom III” ukazał się „Spis pochowanych na cmentarzu żydowskim w Koźminie” w opracowaniu prof. Rafała Witkowskiego z UAM. Zamieszczamy ten materiał obok.
Stypendium Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego – Kultura w sieci, realizowane w 2020 r. przez Andrzeja Niziołka
CHAIM/ŻYCIE - portal o kulturze, Żydach, artystach i Wielkopolsce, to projekt edukacji i animacji kultury w Poznaniu i Wielkopolsce. Poszukujemy, gromadzimy i prezentujemy na niej trzy rodzaje materiałów:
* Dzieła twórców kultury odnoszące się do kultury żydowskiej i obecności Żydów w Poznaniu i Wielkopolsce.
* Materiały nt. kultury i historii Żydów wielkopolskich – jako mało znanego dziedzictwa kulturowego regionu.
* Informacje o działaniach lokalnych społeczników, organizacji, instytucji zajmujących się w Wielkopolsce upamiętnieniem Żydów w swoich miejscowościach oraz informacje o tychże działaczach i organizacjach.
Andrzej Niziołek
Hana Lasman
Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.
Projekt finansowany jako zadanie publiczne Województwa Wielkopolskiego w dziedzinie kultury w 2021 r.