Szkoła Dialogu to program edukacyjny przygotowany i realizowany przez Fundację Forum Dialogu, a jego celem jest poszerzanie wiedzy uczniów na temat wielowiekowej obecności Żydów w Polsce oraz ich wkładu w rozwój społeczny, kulturalny i gospodarczy naszego kraju. W ramach programu młodzież pod kierunkiem trenerów Forum odkrywa historię przedwojennej ludności żydowskiej w swojej miejscowości oraz samodzielnie przygotowuje projekt, który ma na celu jej upamiętnienie.

W 2008 roku odbyła się pierwsza edycja programu, realizowana w placówkach warszawskich. Od 2009 r. Szkoła Dialogu – Warszawa prowadzona jest wspólnie z siostrzanym projektem Szkoła Dialogu – Polska, który angażuje młodzież z małych miejscowości o bogatej historii żydowskiej. Do udziału w programie zapraszani są uczniowie szkół ponadgimnazjalnych oraz III klas gimnazjum.

Rok pierwszy – wycieczka śladami Żydów w Dobrej

Zespół Szkolno-Przedszkolny w Dobrej pierwszy raz zgłoszony został do udziału w projekcie Szkoła Dialogu w roku 2012 przez nauczycielkę Ewę Czerwińską. Młodzież pod kierunkiem trenerów-wolontariuszy Fundacji Forum Dialogu odkrywała podczas wasztatów przedwojenną historię ludności żydowskiej w Dobrej. W zajęciach wzięli udział uczniowie klas III gimnazjum, wrażliwi na dziedzictwo kulturowe swojej małej ojczyzny.

Warsztaty miały za zadanie przygotowanie uczniów do realizacji samodzielnego projektu upamiętniającego lokalną społeczność żydowską. Podczas tych spotkań trenerzy zapoznali uczniów z metodami pracy projektowej oraz ustalili plan działań podejmowanych przez uczniów pod nadzorem nauczyciela. Celem programu i zadaniem dla uczniów po zakończeniu cyklu spotkań jest przeprowadzenie przygotowanej przez siebie wycieczki, związanej z ważnymi miejscami w życiu przedwojennej społeczności żydowskiej.

Na zakończeniem projektu odbyła się wycieczka. Grupa przewodników zaprosiła gości na spacer, podczas którego opowiedziała o losach przedwojennej społeczności żydowskiej. Uczniowie zapoznali nas z historią Kościoła pw. NNMP w Dobrej, pokazali teren dobrskiego getta i przypomnieli jego tragiczne losy, opowiedzieli o getcie w Czachulcu oraz o jedynym na obszarze naszego województwa obozie zagłady w Chełmnie.

Ciekawym punktem zwiedzania było przejście na teren, gdzie jeszcze w latach sześćdziesiątych stały ruiny dawnej synagogi. Uczniowie wspomnieli również o rzeźbiarzu Henryku Glicensteinie, którego korzenie związane są właśnie z naszym miastem. Mogliśmy także zobaczyć stary cmentarz żydowski, na którym przewodnicy opowiedzieli o tradycji związanej z pochówkiem.

Wśród gości nie zabrakło przedstawicieli lokalnych władz. Na zaproszenie odpowiedzieli: zastępca burmistrza Jacek Gajewski, sekretarz gminy Stanisław Stasiak, przedstawiciele Stowarzyszenia Przyjaciół Ziemi Dobrskiej, dyrektor Biblioteki Publicznej, przedstawiciel Centrum Kultury. Nie zabrakło również dyrekcji, nauczycieli oraz uczniów szkoły.

Długa, ale jednocześnie bardzo ciekawa praca, pozwoliła odkryć i przypomnieć mieszkańcom historię naszego miasta oraz nieobecnej już społeczności żydowskiej.

Kontunuacja działań i kolejne laury

Od tych warsztatów dobrska szkoła uczestniczy w progranie Fundacji Dialogu co roku aż do dziś. To ewenement, ponieważ większość szkół bierze w nim udział jednorazowo. Każdego roku do programu przystępuje w całym kraju ok. 40 nowych szkół, zarówno gimnazjalnych jak i średnich, ale tylko nieliczne z nich kontynuują swoje projekty w latach następnych. Dobrska szkoła należy do tych nielicznych, które ucząc tolerancji i przybliżając historię Holocaustu nie poprzestały na jednostkowym działaniu, ale są im wierne od lat.

I tak w roku 2013 szkoła z Dbrej ponownie wzięła udział w programie Szkoła Dialogu – znów pod kierunkiem Ewy Czerwińskiej – podejmując działania mające przybliżyć historię getta w mieście podczas okupacji. I odniosła duży sukces – po raz pierwszy została jednym z laureatów programu uzyskują tytuł Szkoły Dialogu i odbierając dyplom na Gali Szkoły Dialogu w Teatrze Wielkim – Operze Narodowej w Warszawie. W kolejnej edycji programu w roku 2014 do Ewy Czerwińskiej prowadzącej gimnazjalistów z dobskiego Zespołu Szkolno-Przedszkolny dołączył katecheta Paweł Janicki.

Wręczenie tytułu nagrodzonym szkołom odbywa się zawsze wiosną (przeważnie w marcu) każdego roku na Gali Szkoły Dialogu w Teatrze Wielkim – Operze Narodowej w Warszawie. Uczestniczą w niej wszystkie szkoły, uczniowie i nauczyciele z Polski biorący udział w programie – zazwyczaj około tysiąca osób – a także ważni gościę, m.in. ambasaro Izraela i ambasadorowie innych państw, prezydent Warszały, marszałkowie albo wicemarszałkowie Senatu czy Sejmu, naczelny Rabim Polski, także Sprawiedliwi Wśród Narodów Świata.

W roku 2015 na warszawskiej Gali dobrską szkołę reprezentowali już: dyrektor Marek Milczarek, nauczyciele-koordynatorzy: Ewa Czerwińska i Paweł Janicki, przedstawiciel samorządu – wiceburmistrz Dobrej Jacek Gajewski oraz uczniowie klas II i III gimnazjum: Daria Dygas, Agata Kurek, Sylwia Pajor, Bartłomiej Sławik, Natalia Stefaniak, Weronika Stasiak, Julia Śmigielska, Katarzyna Sikorska. 

W roku 2016 Szkoła w Dobrej tytuł Szkoły Dialogu uzyskała po raz trzeci. W tym roku uczniów reprezentowały gimnazjalistki: Daria Dygas, Katarzyna Sikorska, Kinga Janiak, Julia Gebler, Julia Śmigielska, Natalia Stefaniak i Kinga Jesionek, a także przedstawiciele szkoły w tym samym co w roku poprzednim składzie.

W 2017 roku na warszawską Galę Szkoły Dialogu pojechały uczennice z gimnazjum: Kamila Pawlak, Justyna Gogolewska, Wiktoria Kin, Agnieszka Krysztofowicz. Oczywiście uczniów działających na rzecz przywrócenia pamięci o Żydach dobrskich było więcej – warto tu wspomnieć chociażby o Julii Kropidłowskiej, Tobiaszu Pawlaku czy Jakubie Górskim. Wraz z nimi obecni byli dyrektor Marek Milczarek, nauczyciele Ewa Czerwińska i Paweł Janicki oraz zastępca burmistrza Dobrej Jacek Gajewski. Szkoła uzyskała kolejny – czwarty  z kolei zaszczytny tytuł.

W 2018 roku na kolejnej Gali w Teatrze Wielkim Zespół Szkolno-Przedszkolny w Dobrej reprezentowali uzniowie Kamil Marczewski, Anna Graczyk, Norbert Graczyk oraz Paulina Piasecka wraz z nauczycielami: Barbarą Wożniak, Pawłem Janickim oraz dyrektorem Markiem Milczarkiem.

W 2019 roku w warszawskiej Gali uczestniczyli dyrektor szkoły Marek Milczarek nauczyciele Paweł Janicki, Ewa Czerwińska i Barbara Wożniak (do Warszawy nie mogła pojechać Barbara Oleksy) oraz uczniowie Agnieszka Młotkiewicz, Martyna Wesołowska, Igor Kustosz, Martyna Milczarek, Mateusz Ćwiek, Oliwier Arent, Andżelika Grzesiak i Julia Wertlewska. Trzech spośród nich (Igor Kustosz, Oliwier Arent, Mateusz Ćwiek) dostąpili zaszczytu stanięcia na deskach sceny Opery Narodowej pośród kilkudziesięciu innych wyróżnionych, by odebrać pamiątkowe dyplomy i nagrody.

W 2020 szkoła w Dobrej już po raz ósmy znalazła się wśród laureatów Szkoły Dialogu. To niesamowite, że ani pandemia, ani mało przychylne warunki polskiej rzeczywistości nie zniechęciły uczniów, nauczycieli i dyrektora placówki do pogłębiania wiedzy na temat dawnych członków dobrskiej społeczności żydowskiego pochodzenia. Tym razem jednak tradycyjna gala w Teatrze Wielkim w Warszawie odbyła się online, poprzez transmisję internetową.

Każdego roku Gali towarzyszą przemawiają zaczących publicznych osób. I tak w 2018 roku podczas uroczysości Naczelny Rabin Polski Michael Schudrich mówił: Bez was i waszego wsparcia dla nas obecny czas byłby o wiele gorszy. Z całego serca dziękuję każdemu z was. Dzięki wam czujemy się tutaj jak w domu. A wicemarszałek Senatu, pan Bogdan Borusewicz poszedł jeszcze dalej mówiąc: W wielu miastach i miasteczkach wspierana przez dyrektorów oraz wychowawców inicjatywa młodzieży jest niesłychanie ważna. W obecnej atmosferze takie działanie ma wielkie znaczenie dla stosunków polsko-izraelskich. Wszyscy jednym głosem podkreślali, że w ostatnich miesiącach wzrasta fala nietolerancji, antysemityzmu, ksenofobii oraz rosną w siłę organizacje skrajnie nacjonalistyczne. Dlatego młodzież przystępująca do Szkoły Dialogu musi mieć szczególną odwagę osobistą.

Ta systematyczność uczestnictwa Zespołu Szkolno-Przedszkolnego w Dobrej w progamie Fundacji Forum Dialogu została nagrodzona w dodatkowy sposób: w 2018 roku filmowcy Szkoły Dialogu zrealizowali film dokumentalny o dobrskiej szkole, w którym przybliżyli sylwetki uczestniczących w programie nauczycieli i uczniów, oraz zaprezentowali świadectwo, jakie wydał o nich dr Leon Weintraub. Film ten został zaprezentowany uczestnikom Gali w roku 2019.

Znacznie wybiegają ponad program

W ramach kolejnych programów Szkoła Dialogu uczniom i nauczycielom Zespołu Szkolno-Przedszkolnego w Dobrej udało się odtworzyć historię miejscowych Żydów, oczyścić macewy na starym cmentarzu oraz nagrać wywiady z ludźmi pamietającymi okres hitlerowskiej okupacji. Wydano także książkę Z Dobrej do Chełmna opisującą historię miejscowych Żydów. Te konsekwentne, trwające od kilku lat działania pozostawiły trwałe zmiany w środowisku miasta i mentalności młodzieży oraz okolicznych mieszkańców.

Nauczyciele dobrskiej szkoły dzięki uczestnictwu w programie znacznie wybiegają ponad podstawę programową i przybliżają uczniom dramat narodu żydowskiego podczas II wojny światowej. Szeroko informują o Holokauście i nazistowskiej próbie eksterminacji całego narodu. Także poprzez kontekst lokalny – wprowadzając na lekcje historii przez dziesięciolecia pomijaną tematykę obozu zagłady Kulmhof w Chełmnie, gdzie zginęli Żydzi z Turku, Dobrej, Uniejowa, Tuliszkowa i okolic. Ogółem ponad cztery tysiące ludzi z naszego powiatu. Dobrscy nauczyciele posługują się przy tym różnymi materiałami, także scenariuszami zajęć udostępnianymi przez Instytut Yad Vashem w Jerozolimie. Na swoich zajęciach próbują przeciwdziałać wszelkim uprzedzeniom na tle religijnym, etnicznym i narodowościowym. Można śmiało powiedzieć, że szkoła z Dobrej jest jedyną z nielicznych w kraju, która na rzecz przywrócenia dziedzictwa żydowskiego oraz zaprzestania mowy nienawiści poświęciła tyle lat pracy, angażując kolejnych uczniów oraz nauczycieli - na dodatek pozostawiając w swoim środowisku realne ślady swojej działalności. To plasuje tę placówkę w czołówce najbardziej kreatywnych szkół w Polsce.

Najbardziej spektakularnym osiągnięciem szkoły było odsłonięcie w czerwcu 2017 roku pamiątkowej tablicy na nowym cmentarzu żydowskim – zlokalizowanym przy drodze na Sieradz – z nazwiskami (które udało się ustalić) spoczywających tam Żydów z przedwojennej Dobrej. Było to możliwe dzięki wygraniu przez szkołę w Dobrej grantu finansowego w konkursie zorganizowanym przez Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny. Inicjatywę tę poparł także Michael Schudrich, Naczelny Rabin Polski. W kwietniu 2017 roku uczniowie II klas gimnazjalnych przygotowali teren pod budowę mauzoleum, a następnie przystąpiono do budowy lapidarium oraz zamontowano tablicę z nazwiskami Żydów.

Po tym wydarzeniu wśród wielu mieszkańców Dobrej często słychać było wypowiedzi: – Dawno trzeba było to zrobić. Przynajmniej teraz jest tam czysto.

Nie bać się i wyrabiać poczucie odpowiedzialności

Dużą zasługę w tych sukcesach szkoły ma jej dyrektor Marek Milczarek, który potrafił stworzyć zespół nauczycieli nie bojących się podejmowania działań na rzecz nauki oraz tolerancji kulturowej, rasowej i religijnej wśród swoich uczniów. Akywność Szkolno-Przedszkolnego na tym polu w ramach Szkoły Dialogu przekłada się także na inne działania uczniów i nauczycieli w zakresie polsko-żydowskich relacji. Toteż równolegle z uczestnictwem w Szkole Dialogu podejmowali oni niesamowicie dużo innych inicjatyw. Wymieńmy niektóre:

19 kwietnia 2015 roku – w rocznicę wybuchu powstania w getcie warszawskim – uczennice II klas gimnazjalnych Katarzyna Sikorska, Daria Dygas i Natalia Stefaniak przyłączyły się do ogólnopolskiej akcji pamięci „Żonkile” i w porozumieniu z dyrekcją, nauczycielami oraz rodzicami przygotowały papierowe żonkile przypinały je tym mieszkańcom Dobrej, których spotykały na ulicach miasta. Wręczały im także krótki folder z informacją o idei akcji. Dodatkowo szkoła otrzymała specjalny scenariusz lekcji historii Dymy nad gettem - Polacy wobec walki Żydów w getcie warszawskim. Koordynatorem akcji był Paweł Janicki. 

Z kolei w latach 2014 i w 2018 w ramach poznawania historii Holocaustu uczniowie z III klas gimnazjalnych uczestniczyli w wycieczkach oraz lekcji muzealnej w niemieckim Obozie Zagłady w Chełmnie nad Nerem i wzięli Brali także udział w obchodach 70. rocznicy likwidacji tego obozu. W różnych latach gimnazjaliści Zespołu Szkolno-Przedszkolnego brali także udział w Święcie Chanuki czyli Cudzie Światła organizowanym na terenie obozu w Chełmnie.

Dwukrotnie – w 2015 i 2016 roku – szkoła w Dobrej gościła nauczycieli z niemieckiej Nadrenii. Po terenie byłego getta Czachulec oraz po terenie starego żydowskiego cmentarza w Dobrej oprowadzał ich zaprzyjaźniony ze szkołą i miastem dr Leon Weintraub ze Szwecji, który podczas wojny był w getcie łódzkim i którego rodzina pochodziła z naszego miasta. Przy okazji pierwszego z tych pobytów dr Weintraub otrzymał od dyrektora szkoły wydany przez nią o tematyce żydowskiej, prezentujący jej dotychczasowe osiągnięć w ramach projektu Szkoła Dialogu oraz archiwalną dokumentacją fotograficzną z okresu okupacji przedstawiającą historię miasta Dobra i zamieszkujących jej żydowskich mieszkańców.      

W październiku 2015 roku dobrskie gimnazjalistki Kinga Janiak, Julia Gebler, Julia Śmigielska oraz Kinga Jesionek przebywały na kilkudniowych warsztatach odbywających się na terenie byłego obozu koncentracyjnego dla kobiet w Ravensbrück – stanowiących część projektu Odzyskać z niepamięci – KL Ravensbrück. Corocznie uczestniczy w nich grupa kilkudziesięciu uczniów szkół gimnazjalnych i średnich z całej Polski – zazwyczaj nie więcej niż 30 osób. Dlatego fakt przyjęcia aż czterech dobrskich uczennic to duży sukces szkoły.

W tym samym 2015 roku jednym z nominowanych do prestiżowej Nagrody im. Sendlerowej  „Za naprawianie świata” był nauczyciel szkoły Dobrej, wówczas katecheta Paweł Janicki. 

W czerwcu 2018 roku nauczyciele szkoły zorganizowali wyjazd od Krakowa i Oświęcimia poświęcony przede wszystkim nauce o Holocauście – w połaczniu ze standardowym zwiedzeniem Krakowa. Wycieczkę – a więc cały ogrom dokumentacji oraz działań logistycznych – nauczyciele zorganizowali we własnym zakresie.

Również w 2018 roku dyrektor szkoły Marek Milczarek oraz Paweł Janicki odebrali w krakowskim Muzeum Galicja prestiżowe odznaczenia „Chroniąc pamięć” nadawane Polakom zaangażowanym w zachowanie dziedzictwa polskich Żydów i dialog polsko-żydowski. Przyznano je wtedy 12 osobom i jednej organizacji, a uroczystość odbyła się po raz 21.

Znów w 2017 roku Marek Milczarek i przedstawiciele dobrskiej Szkoły uczestniczyli w 73. rocznicy pacyfikacji łódzkiego getta, połączonej z 75 rocznicą tzw. Wielkiej Szpery, a w 2019 roku Milczarek i Paweł Janicki wzięli udział w międzynarodowej konferencji Polsko-Żydowskie dziedzictwo Rzeczpospolitej. Wyzwania pamięci i edukacji w Muzeum Polin w Warszawie na które przyjechało kilkaset osób z całego kraju. Aktywność nauczycieli szkoły w tym zakresie wiąże się z poczuciem samorozwoju i nabywania nowej wiedzy oraz umiejętności, a także poznawaniem nowych ludzi.

A tuż przed wybuchem pandemii koronowirusa, w lutym 2020 roku w sali Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu Paweł Janicki wygłosił referat podczas zorganizowanej przez oddział IPN-u w Poznaniu konferencji Żydzi w Wielkopolsce w XX wieku. Historia i pamięć. W konferencji wziął również udział dyrektor szkoły w Dobrej Marek Milczarek.

Stała obecność tematów związanych z historią i kulturą Żydów w programie nauczania w dobrskiej Zespole Szkolno-Przedszkolnym powoduje, że uczniowie i uczennice czują odpowiedzialność za pamięć o dziedzictwie dawnych sąsiadów i stają się często najważniejszym aktorem dbającym o ich pamięć w takich miejscowościach, jak Dobra.

Opracował na podstawie nadesłanego materiału i strony internetowej szkoły Andrzej Niziołek. 

Dziękujemy Pawłowi Janickiemu za nadesłanie materiału do publikacji tekstu na Chaim/Życie.