Tak zwany nowy cmentarz żydowski w Dobrej – założony pod koniec XIX wieku – istniał do października 1942 roku, kiedy to został zniszczony, a nagrobki z niego zostały wykorzystane przez Niemców do budowy chodników oraz przepustów.
Najbardziej spektakularnym osiągnięciem Zespołu Szkolno-Przedszkolnego w Dobrej (piszemy o nim na Chaim/Życie w tekście Dobrska przygoda z pamięcią o Żydach) było odsłonięcie w 2017 roku pamiątkowej tablicy na nowym cmentarzu żydowskim.
Cmentarz ten powstał prawdopodobnie w XIX lub na początku XX wieku w wyniku zapełnienia starszego cmentarza. Gmina żydowska w Dobrej utworzyła nowy kirkut zapewne w związku ze wzrastającą świadomością sanitarną. Stworzono go na południe od miasta, poza terenem zabudowanym, przy drodze do Strachocic i dalej na Sieradz.
W momencie powstania cmentarz obejmował obszar 0,30 ha. Nie był ogrodzony, a jedynie otoczony wałem ziemnym. Wchodziło się do niego przez symboliczną bramę wykonaną z murowanych filarów. Tradycyjnie podzielony był na część męską i żeńską. Ciekawostkę stanowi fakt, iż część nagrobnych macew wykonano nie z tradycyjnego piaskowca, lecz z polnych głazów.
Teren zlikwidowanego przez Nimeców cmentarza został zalesiony przez Niemców jeszcze w rakcie wojny. Po niej powstało na nim nielegalne wysypisko śmieci. Dzięki zaangażowaniu między innymi Łucji Nowak-Pawlickiej z Muzeum Okręgowego w Koninie, prawdopodobnie w latach 80. na cmentarzu ustawiono niewielki pomnik z napisem: „Cmentarz żydowski. Teren prawnie chroniony. Uszanuj miejsce spoczynku zmarłych". Do dziś widoczne są jeszcze na jego terenie pozostałości po trzech grobach.
Nie wiadomo, ile osób spoczywa na nowym cmentarzu żydowskim. Nauczyciel Paweł Janicki ustalił nazwiska 84 osób, Stanisław Stasiak dołożył do tej listy dalszych 11.
22 czerwca 2017 roku na skraju cmentarza odsłonięto pomnik, na którym wyryto napis „Pamięci tu spoczywających Żydów dobrskich”. Budowa tablicy była możliwa dzięki wygraniu wiosną tamtego roku przez Zespół Szkolno-Przedszkolny w Dobrej grantu Stowarzyszenia Żydowski Instytut Historyczny w Warszawie na realizację projektu upamiętnienia tego cmentarza. Po uzupełnieniu wkładem własnym oraz dzięki pomocy Stowarzyszenia Przyjaciół Ziemi Dobrskiej w maju i czerwcu wybudowano postumentu i odsłonięto pamiątkowe tablice. Odsłonięcia dokonali dr Leon Weintraub – Żyd z Łodzi, którego mama pochodziła z Dobrej i który przed wojną spędzał w tym mieście wakacje – burmistrz miasta Andrzej Piątkowski, przedstawiciel Komisji Rabinackiej d/s Cmentarzy w Warszawie Filip Szczepański oraz katecheta Paweł Janicki.
Po oficjalnej części na cmentarzu uczniowie oraz zaproszeni na uroczystość goście uczestniczyli w części historyczno-artystycznej, która odbyła się w hali sportowej. Przedstawiono na niej historię Żydów dobrskich, a także deklamowano i śpiewano okolicznościowe wiersze oraz pieśni żydowskie (część z nich w języku hebrajskim).
Na liście mieszkańców Dobrej narodowości żydowskiej spoczywających na nowym cmentarzu, ustalonej przez Janickiego i Stasiaka, znajdują się:
1 Bajroch Szlama 21.11.1873-16.03.1937
2. Baron Mosiek 01.05.1873-1940
3. Benkiel Josek 12.05.1862-03.04.1931
4. Bierka Szewa 1858-11.11.1935
5. Bierka Uryn 15.01.1857-25.10.1931
6. Byczek Ajzyk 24.01.1852-19.12.1932
7. Celnik Mendel 17.06.1880-07.08.1934
8. Cerata Mariem 1858-15.121935
9. Chrustowska Marie 12.04.1852-11.12.1914
10. Cytner Hersz (?) 09.03.1883-08.12.1941
11. Cytner Matel 17.08.1912-15.11.1933
12. Frajtak Laja 1861-31.10.1936
13. Frimer Lajbus Petach 1867-26.09.1931
14. Fulkowska Rykla 06.06.1877-07.10.1934
15. Fulkowski Abram Josek 13.09.1933-03.05.1934
16. Fulkowski Machel 21.04.1874-07.11.1931
17. Fulkowski Szmul 24.12.1934-28.06.1935
18. Gezunchajn Szyfra Bajla 06.02.1864-04.01.1934
19. Glicensztein Rojza 06.02.1867-05.07.1936
20. Gnyp Beniamin 20.01.1922-31.01.1938
21. Gnyp Szymon 10.05.1927-27.12.1931
22. Gocman Laje 03.02.1846-?
23. Graudens Marjem 1892 -1940
24. Graudens Ruchel Laja 1861-15.12.1938
25. Graudes Naftali 03.08.1875-03.11.1932
26. Graudes Rywka 22.03.1939-23.04.1939
27. Gronau Elżbieta ?-1940
28. Henochowicz Beer 08.11.1931-23.05.1932
29. Jakubowicz Hersz 1863-1940
30. Jakubowicz Josef 03.11.1895-26.01.1934
31. Jakubowicz Wigdor Lajpus 24.02.1889-1940
32. Jałas Henoch ?-1940
33. Jałas Mariem Estera 2012.1934-1940
34. Kaufman Estera Malka 17.03.1864-11.05.1933
35. Kempińska Frajdla Gitta 19.09.1895-?
36. Kibel Ajdel ?- 25.10.1934
37. Knejman Haim ?-1940
38. Knejman Ruta ?-1940
39. Knop Laja 10.03.1878-05.12.1931
40. Kott Nicha 1874-27.03.1937
41. Kufert Masze 1866-05.11.1938
42. Kufert Mosze 1886-05.11.1938
43. Lajmer Raca Bejla 13.05.1880-22.04.1931
44. Lewin Berek 19.09.1865-1940
45. Michalak Hinda ?-05.02.1933
46. Moskowicz Chiel 31.01.1870-22.11.1935
47. Moszkowicz Szandel 14.06.1864-15.09.1935
48. Najman Jankiel 03.04.1857-04.04.1934
49. Naparstek Ide Majer 26.05.1874-15.11.1938
50. Opas Samuel ?-1940
51. Passek Pesse 29.05.1859-16.03.1936
52. Podchlebnik Nuchem 18.05.1860-05.02.1924
53. Podchlebnik Zyskind 22.02.1933-?
54. Podemska Chaja Sura 1857-24.01.1937
55. Rozencwajg Laja 02.05.1935-20.08.1936
56. Russ Chaim 22.11.1896-25.03.1932
57. Russ Liba 12.10.1859-01.01.1933
58. Sendowska Hinda 1878-1940
59. Sendowska Nuta ?-1940
60. Sendowski Majer 18.10.1865-27.02.1936
61. Sieradzki Mosiek ?-27.03.1933
62. Skrobek Abram Mendel 22.07.1867-25.04.1935
63. Stempa Wolek 1851-02.02.1932
64. Szkop Fajgiela 13.03.1888-1940
65. Szlamiak Dawid Alje 07.01.1867-30.07.1937
66. Szpajer Brana ?-1940
67. Szpigel Chaim ?-16.01.1931
68. Szternberg Szajna Sara 10.04.1933-03.05.1933
69. Trzaskała Beer 16.09.1889-06.05.1933
70. Trzaskała Masie Haje 20.10.1854-22.02.1933
71. Trzaskała Reizla 30.06.1908-1940
72.Trzaskała Szmul 13.04.1906-1939
73. Trzaskała Szymon 13.11.1877-1939
74. Trzon Hinda 11.12.1923-12.01.1933
75. Wajnbaum Josek 08.02.1875-18.10.1934
76. Wejnechowicz Taube Lea 20.10.1854-22.02.1933
77. Widawski Abram 24.05.1861-05.05.1933
78. Widawska Mirla 19.12.1934-1939
79. Wilk Mosze Henoch ?-1940
80. Winer Ajdela Małka 26.03.1933-31.10.1933
81. Wrocławska Hawa 17.05.1919-05.04.1939
82. Wysocki Mendel 10.07.1865-26.02.1931
83. Ziemniak Chana 16.05.1854-22.11.1936
84. Zommer Zyse 15.12.1890-29.07.1936
Należy pamiętać również o miejscach spoczynku lub zamodowania przez Niemców Żydów mieszkajacych przed II wojną światową w Dobrej. Udało się ustalić nazwiska małej części z nich. Są to:
W Nowym Czachulcu: Baron Estera, Goldberg Szlama, Jakub Cyba, Jakubowicz Majer, Jakubowicz Naftali, Lajzer Harezyk, Muchnicka Łaja, Muchnicki Henoch, Opas Jakub, Opas Tauba, Opas Priwa, Sznurmasz Abraham, Szpajer Salomon, Szpajer Moszek hen och, Szpajer Szmul, Szpajer Itta, Trzaskała Hena Gitel, Trzaskała Samuel Zyme, Widawska kajla, Widawska Mirta, Widawski Abram Ajzyk, Wrocławka Golda Wrocławski Abram Dawidl.
W Dobrej: Baron Mosiek, Gronau Elżbieta, Jakubowicz Hersz, Jakubowicz Wigdor Lajpus, Jałas Henoch (?), Jałas Mariem Estera, Knejman Haim, Knejman Ruda, Krause Marianna, Lewin Berek, Opas Samuel, Sendowska Hinda, Sendowski Majer, Sendowski Nuta, Szkop Fajgle, Szpajer Brana, Trzaskała Reizle, Trzaskała Beer, Trzaskała Szmul Zajnwel, Trzaskała Szymon, Widawska Mirla, Wilk Moszek Henoch, Wilk Rykska.
W Łodzi: Jakubowicz Ryfka Łaja, Jakubowicz Sura Chaja, Sendowska Sura, Sendowski Szoel, Szatan Chana, Szatan Chananel, Szatan Lajb.
W Bochni: Liberman Ella, Liberman Tauchem Szulem, Rusek Aron, Rusek Frajda, Szmidt Dawid Hersz, Szmidt Zysa Chiuda.
Na Majdanku: Rusek Salomon, Rusek Itta.
W Poznaniu: Widawski Szmul Mendel.
Opracował na podstawie informacji ze strony internetowej szkoły Andrzej Niziołek.
Projekt finansowany jako zadanie publiczne Województwa Wielkopolskiego w dziedzinie kultury.
CHAIM/ŻYCIE - portal o kulturze, Żydach, artystach i Wielkopolsce, to projekt edukacji i animacji kultury w Poznaniu i Wielkopolsce. Poszukujemy, gromadzimy i prezentujemy na niej trzy rodzaje materiałów:
* Dzieła twórców kultury odnoszące się do kultury żydowskiej i obecności Żydów w Poznaniu i Wielkopolsce.
* Materiały nt. kultury i historii Żydów wielkopolskich – jako mało znanego dziedzictwa kulturowego regionu.
* Informacje o działaniach lokalnych społeczników, organizacji, instytucji zajmujących się w Wielkopolsce upamiętnieniem Żydów w swoich miejscowościach oraz informacje o tychże działaczach i organizacjach.
Andrzej Niziołek
Hana Lasman
Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.
Stypendium Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego - Kultura w sieci w 2020 r.