Najbardziej spektakularnym osiągnięciem Zespołu Szkolno-Przedszkolnego w Dobrej (piszemy o nim na Chaim/Życie w tekście Dobrska przygoda z pamięcią o Żydach) było odsłonięcie w 2017 roku pamiątkowej tablicy na nowym cmentarzu żydowskim.

Cmentarz ten powstał prawdopodobnie w XIX lub na początku XX wieku w wyniku zapełnienia starszego cmentarza. Gmina żydowska w Dobrej utworzyła nowy kirkut zapewne w związku ze wzrastającą świadomością sanitarną. Stworzono go na południe od miasta, poza terenem zabudowanym, przy drodze do Strachocic i dalej na Sieradz.

W momencie powstania cmentarz obejmował obszar 0,30 ha. Nie był ogrodzony, a jedynie otoczony wałem ziemnym. Wchodziło się do niego przez symboliczną bramę wykonaną z murowanych filarów. Tradycyjnie podzielony był na część męską i żeńską. Ciekawostkę stanowi fakt, iż część nagrobnych macew wykonano nie z tradycyjnego piaskowca, lecz z polnych głazów.

Teren zlikwidowanego przez Nimeców cmentarza został zalesiony przez Niemców jeszcze w rakcie wojny. Po niej powstało na nim nielegalne wysypisko śmieci. Dzięki zaangażowaniu między innymi Łucji Nowak-Pawlickiej z Muzeum Okręgowego w Koninie, prawdopodobnie w latach 80. na cmentarzu ustawiono niewielki pomnik z napisem: „Cmentarz żydowski. Teren prawnie chroniony. Uszanuj miejsce spoczynku zmarłych". Do dziś widoczne są jeszcze na jego terenie pozostałości po trzech grobach.

Upamiętnienie

Nie wiadomo, ile osób spoczywa na nowym cmentarzu żydowskim. Nauczyciel Paweł Janicki ustalił nazwiska 84 osób, Stanisław Stasiak dołożył do tej listy dalszych 11.

22 czerwca 2017 roku na skraju cmentarza odsłonięto pomnik, na którym wyryto napis „Pamięci tu spoczywających Żydów dobrskich”. Budowa tablicy była możliwa dzięki wygraniu wiosną tamtego roku przez Zespół Szkolno-Przedszkolny w Dobrej grantu Stowarzyszenia Żydowski Instytut Historyczny w Warszawie na realizację projektu upamiętnienia tego cmentarza. Po uzupełnieniu wkładem własnym oraz dzięki pomocy Stowarzyszenia Przyjaciół Ziemi Dobrskiej w maju i czerwcu wybudowano postumentu i odsłonięto pamiątkowe tablice. Odsłonięcia dokonali dr Leon Weintraub – Żyd z Łodzi, którego mama pochodziła z Dobrej i który przed wojną spędzał w tym mieście wakacje – burmistrz miasta Andrzej Piątkowski, przedstawiciel Komisji Rabinackiej d/s Cmentarzy w Warszawie Filip Szczepański oraz katecheta Paweł Janicki.

Po oficjalnej części na cmentarzu uczniowie oraz zaproszeni na uroczystość goście uczestniczyli w części historyczno-artystycznej, która odbyła się w hali sportowej. Przedstawiono na niej historię Żydów dobrskich, a także deklamowano i śpiewano okolicznościowe wiersze oraz pieśni żydowskie (część z nich  w języku hebrajskim).

Lista zamordowanych osób znanych z nazwiska

Na liście mieszkańców Dobrej narodowości żydowskiej spoczywających na nowym cmentarzu, ustalonej przez Janickiego i Stasiaka, znajdują się:

1  Bajroch Szlama                                21.11.1873-16.03.1937

2. Baron Mosiek                                  01.05.1873-1940

3. Benkiel Josek                                  12.05.1862-03.04.1931

4. Bierka Szewa                                   1858-11.11.1935

5. Bierka Uryn                                     15.01.1857-25.10.1931

6. Byczek Ajzyk                                   24.01.1852-19.12.1932

7. Celnik Mendel                                  17.06.1880-07.08.1934

8. Cerata Mariem                                 1858-15.121935

9. Chrustowska Marie                            12.04.1852-11.12.1914

10. Cytner Hersz                                  (?) 09.03.1883-08.12.1941

11. Cytner Matel                                   17.08.1912-15.11.1933

12. Frajtak Laja                                    1861-31.10.1936

13. Frimer Lajbus Petach                        1867-26.09.1931

14. Fulkowska Rykla                               06.06.1877-07.10.1934

15. Fulkowski Abram Josek                      13.09.1933-03.05.1934

16. Fulkowski Machel                             21.04.1874-07.11.1931

17. Fulkowski Szmul                               24.12.1934-28.06.1935

18. Gezunchajn Szyfra Bajla                     06.02.1864-04.01.1934

19. Glicensztein Rojza                            06.02.1867-05.07.1936

20. Gnyp Beniamin                               20.01.1922-31.01.1938

21. Gnyp Szymon                                 10.05.1927-27.12.1931

22. Gocman Laje                                  03.02.1846-?

23. Graudens Marjem                            1892 -1940

24. Graudens Ruchel Laja                       1861-15.12.1938

25. Graudes Naftali                               03.08.1875-03.11.1932

26. Graudes Rywka                               22.03.1939-23.04.1939

27. Gronau Elżbieta                               ?-1940

28. Henochowicz Beer                           08.11.1931-23.05.1932

29. Jakubowicz Hersz                            1863-1940

30. Jakubowicz Josef                             03.11.1895-26.01.1934

31. Jakubowicz Wigdor Lajpus                  24.02.1889-1940

32. Jałas Henoch                                   ?-1940

33. Jałas Mariem Estera                           2012.1934-1940

34. Kaufman Estera Malka                        17.03.1864-11.05.1933

35. Kempińska Frajdla Gitta                      19.09.1895-?

36. Kibel Ajdel                                      ?- 25.10.1934

37. Knejman Haim                                  ?-1940

38. Knejman Ruta                                  ?-1940

39. Knop Laja                                       10.03.1878-05.12.1931

40. Kott Nicha                                       1874-27.03.1937

41. Kufert Masze                                    1866-05.11.1938

42. Kufert Mosze                                   1886-05.11.1938

43. Lajmer Raca Bejla                             13.05.1880-22.04.1931

44. Lewin Berek                                    19.09.1865-1940

45. Michalak Hinda                                 ?-05.02.1933

46. Moskowicz Chiel                               31.01.1870-22.11.1935

47. Moszkowicz Szandel                          14.06.1864-15.09.1935

48. Najman Jankiel                                 03.04.1857-04.04.1934

49. Naparstek Ide Majer                          26.05.1874-15.11.1938

50. Opas Samuel                                   ?-1940

51. Passek Pesse                                    29.05.1859-16.03.1936

52. Podchlebnik Nuchem                         18.05.1860-05.02.1924

53. Podchlebnik Zyskind                          22.02.1933-?

54. Podemska Chaja Sura                        1857-24.01.1937

55. Rozencwajg Laja                               02.05.1935-20.08.1936

56. Russ Chaim                                     22.11.1896-25.03.1932

57. Russ Liba                                       12.10.1859-01.01.1933

58. Sendowska Hinda                             1878-1940

59. Sendowska Nuta                              ?-1940

60. Sendowski Majer                             18.10.1865-27.02.1936

61. Sieradzki Mosiek                              ?-27.03.1933

62. Skrobek Abram Mendel                    22.07.1867-25.04.1935

63. Stempa Wolek                                1851-02.02.1932

64. Szkop Fajgiela                                13.03.1888-1940

65. Szlamiak Dawid Alje                         07.01.1867-30.07.1937

66. Szpajer Brana                                ?-1940

67. Szpigel Chaim                               ?-16.01.1931

68. Szternberg Szajna Sara                    10.04.1933-03.05.1933

69. Trzaskała Beer                               16.09.1889-06.05.1933

70. Trzaskała Masie Haje                       20.10.1854-22.02.1933

71. Trzaskała Reizla                              30.06.1908-1940

72.Trzaskała Szmul                              13.04.1906-1939

73. Trzaskała Szymon                          13.11.1877-1939

74. Trzon Hinda                                 11.12.1923-12.01.1933

75. Wajnbaum Josek                           08.02.1875-18.10.1934

76. Wejnechowicz Taube Lea               20.10.1854-22.02.1933

77. Widawski Abram                          24.05.1861-05.05.1933

78. Widawska Mirla                            19.12.1934-1939

79. Wilk Mosze Henoch                      ?-1940

80. Winer Ajdela Małka                      26.03.1933-31.10.1933

81. Wrocławska Hawa                         17.05.1919-05.04.1939

82. Wysocki Mendel                          10.07.1865-26.02.1931

83. Ziemniak Chana                          16.05.1854-22.11.1936

84. Zommer Zyse                             15.12.1890-29.07.1936

Lista znanych zamordowanych

Należy pamiętać również o miejscach spoczynku lub zamodowania przez Niemców Żydów mieszkajacych przed II wojną światową w Dobrej. Udało się ustalić nazwiska małej części z nich. Są to:

W Nowym Czachulcu: Baron Estera, Goldberg Szlama, Jakub Cyba, Jakubowicz Majer, Jakubowicz Naftali, Lajzer Harezyk, Muchnicka Łaja, Muchnicki Henoch, Opas Jakub, Opas Tauba, Opas Priwa, Sznurmasz Abraham, Szpajer Salomon, Szpajer Moszek hen och, Szpajer Szmul, Szpajer Itta, Trzaskała Hena Gitel, Trzaskała Samuel Zyme, Widawska kajla, Widawska Mirta, Widawski Abram Ajzyk, Wrocławka Golda Wrocławski Abram Dawidl.

W Dobrej: Baron Mosiek, Gronau Elżbieta, Jakubowicz Hersz, Jakubowicz Wigdor Lajpus, Jałas Henoch (?), Jałas Mariem Estera, Knejman Haim, Knejman Ruda, Krause Marianna, Lewin Berek, Opas Samuel, Sendowska Hinda, Sendowski Majer, Sendowski Nuta, Szkop Fajgle, Szpajer Brana, Trzaskała Reizle, Trzaskała Beer, Trzaskała Szmul Zajnwel, Trzaskała Szymon, Widawska Mirla, Wilk Moszek Henoch, Wilk Rykska.
W Łodzi: Jakubowicz Ryfka Łaja, Jakubowicz Sura Chaja, Sendowska Sura, Sendowski Szoel, Szatan Chana, Szatan Chananel, Szatan Lajb.
W Bochni: Liberman Ella, Liberman Tauchem Szulem, Rusek Aron, Rusek Frajda, Szmidt Dawid Hersz, Szmidt Zysa Chiuda.
Na Majdanku: Rusek Salomon, Rusek Itta.
W Poznaniu: Widawski Szmul Mendel.

Opracował na podstawie informacji ze strony internetowej szkoły Andrzej Niziołek.