19 sierpnia 2008 roku w niedużym mieście Dobra koło Turku otwarto lapidarium na miejscu dawnego cmentarza żydowskiego obok synagogi. Powstało ono z inicjatywy Leona Weintrauba, polskiego Żyda  ze Szwecji.

Stary kirkut w Dobrej został założony według źódeł historycznych w 1639 roku lub – to druga, bardziej prawdopodobna możliwość – w 1761 roku przy obecnej ul. Narutowicza. Miejscowi Żydzi budowli wóczas synagogę, a te dwa poważne przedsięwzięcia świadczą o powstaniu i rwającym kształtowaniu się miejscowej gminy żydowskiej.

Cmentarz ten – podobnie jak nowy kirkut żydowski, z końca XIX wieku –  zostały zniszczone podczas II wojny światowej oraz po niej. W czasie wojny Niemcy używali macew do prac budowlanych, między innymi ułożyli z nich chodnik przy zajętej przez niemieckiego burmistrza miasta willi. Po wojnie pozbawiony nagrobków stary cmentarz przez dziesiątki lat był wykorzystywany jako miejskie targowisko.

Zmieniło się to dzięki wysiłkom Leona Weintrauba, potomka rodziny Bajrach z Dobrej, który przeżył wojnę i po 1968 roku został zmuszony do emigracji z Polski. Weintraub przed wojną był związany z miasteczkiem, gdyż tu się urodziła jego matka – Nacha Bajrach. Sam mieszkał wówczas z rodzicami w Łodzi, ale jak wspomina, z Dobrej pochodzili mój dziadek Salomon Joel Bajrach i jego ojciec Abraham Hersz. W latach 1937-1939, kiedy był nastolatkiem, Leon spędzał w miasteczku, w domu ciotki Hadasy Łęczyckiej, letnie wakacje.

Dla uczczenia i upamiętnienia

Pomysł restauracji cmentarza, czyli utworzenia w Dobrej miejsca pamięci miejscowych Żydów, pojawił się w głowie Weintrauba w roku 2002, podczas jednej z wizyt w mieście. Pomoc w tej sprawie okazały mu władze Dobrej z burmistrzami Marianną Ochocką i Andrzejem Piątkowskim na czele. Bardzo pomocny w tym przedsięwzięciu okazał się także Kazimierz Zasiadczyk, kierownik Urzędu Stanu Cywilnego.

Lapidarium w Dobrej powstałe dzięki staraniom Leona Weintrauba 

Po żmudnych i czasami trudnych negocjacjach z zarządem Gminy Wyznaniowej Żydowskiej we Wrocławiu, Weintraub kupił od niej działki o numerach 1508 i 1509, które pierwotnie należały do gminy żydowskiej w Dobrej.  Finansowo projekt wsparła rodzina Weintrauba, jego krewni i potomkowie żydowskich mieszkańców Dobrej oraz dwie niemieckie instytucje w Sztokholmie. Po uzyskaniu prawa do cmentarnych działek przyznał on na czas nieokreślony prawo ich użytkowania władzom Dobrej. Miasto z kolei zobowiązało się w umowie troszczyć o teren lapidarium.

Po uporządkowaniu i ogrodzeniu terenu cmentarza wzniesiono na nim, na planie gwiazdy Dawida, pomnik z umieszczonymi na nim tablicami z napisami w językach polskim, angielskim i hebrajskim, każda o treści: Dla uczczenia i upamiętnienia historii żydowskich mieszkańców Dobrej, w szczególności ofiar nazistowskiej okupacji w latach 1939-1945. Ich potomkowie oraz Rada Miejska w Dobrej i Samorząd Miasta Dobra. Dobra 2008. Projekt pomnika stworzył Lech Król, a wykonał go Jan Koralewski z firmy Janbud. Dariuszowi Dekiertowi i Zbigniewowi Janeczkowi z Łodzi zlecono przygotowanie tablic z napisami w czterech językach. Treść napisu powstała w porozumieniu z Radą Miasta. 

Macewy na starym cmentarzu żydowskim

Wokół pomnika ułożono także kilkadziesiąt macew, odnalezionych w różnych punktach miasta, przeważnie służace za płyty chodnikowe. W uroczystość otwarcia Miejsca Pamięci na cmentarzu w Dobrej wzięli udział m.in. potomkowie Żydów z Dobrej, przedstawiciele władz miasta i organizacji żydowskich oraz mieszkańcy miasta.

Przemówienie Leona Weintrauba

Leon Weintraub (od lewej) przemawia w Dobrej, 2008

Dlaczego Leon Weintraub włożył tyle wysiłku i własnych pieniędzy w utwrzenie lapidarium?

Podczas jego otwarcia powiedział między innymi:

Wielokrotnie pytano mnie o powody mojej motywacji, o powody tego projektu. Ja zazwyczaj odpowiadam, że:

- to Miejsce Pamięci ma zastąpić groby, ponieważ nie mamy grobów naszych rodzin, którzy zginęli w Holokauście między 1939 a 1945 rokiem;

- to Miejsce Pamięci symbolizuje wielowiekową obecność społeczności żydowskiej na tym obszarze, a więc sprawia, że daremne były próby okupantów hitlerowskich, aby usunąć wszelkie ślady ich obecności;

- to Miejsce Pamięci, stworzone wspólnym wysiłkiem potomków żydowskich mieszkańców tego miasta wraz z władzami miasta, obrazuje i jest przykładem dobrej woli i szacunku polskiego społeczeństwa wobec byłych sąsiadów, którzy spotkał taki tragiczny los.

Ponieważ w dzisiejszej Polsce jest znowu jakaś negatywna debata o polsko-żydowskich relacjach, mam nadzieję, że pozytywne zobowiązanie płynące z tego projektu będzie dawać dobry przykład i również rozprzestrzeniać się poza granice miasta Dobra.

Chciałbym zakończyć moją historię o stworzeniu Miejscu Pamięci rozszerzając moje podziękowania na moją rodzinę – za ich cierpliwość i zrozumienie, oraz na moich krewnych i przyjaciół za ich wsparcie.

Następujące osoby również zdobyły moją bardzo głęboką wdzięczność:

Kazimierz Zasiadczyk, dyrektor Urzędu Stanu Cywilnego

Marianna Ochocka, były Burmistrz

Burmistrz Andrzej Piątkowski i jego zastępca Jacek Gajewski

Wszyscy zaangażowani w realizację projektu:

Lech Król, projektant pomnika

Jan Koralewski i jego pracownicy, 

Krzysztof Janas.

Niech to Miejsce Pamięci staje się symbolem dobrej współpracy. Mam nadzieję, że Wspólnota Dobrej pokaże szacunek do zmarłych i rozszerzy opiekę nad tym miejscem spoczynku w przyszłości.

Obecność na cmentarzu

Mimo upływu czasu miasto nie zapomina o otwartym lapidarium. W dzisiątą rocznicę otwarcia tego miejsca pamięci, 16 września 2018 roku, na starym żydowskim cmentarzu ponownie odbyły się uroczystości upamiętniające to iejsce i stworzenie lapidarium. Podczas uroczystości przemawiali m.in. burmistrz Andrzej Piątkowski, Leon Weintraub, a także były zastępca paryskiego mera oraz łódzki rabin Dawid Szychowski, który odmówił Kadisz w intencji spoczywających na cmentarzu Żydów. Na uroczystość przybyli także ks. Piotr Wolny, przedstawiciele żydowskich gmin wyznaniowych z Wrocławia, Poznania i Łodzi oraz córka Juliana Tuwima, Ewa Tuwim.

10 rocznica otwarcia lapidarium na starym kirkucie w Dobrej, 2018

Goście udali się następnie na nowy cmentarz żydowski, gdzie obejrzeli ustawioną rok wcześniej staraniem Zespołu Szkolno-Przedszkolnego oraz Stowarzyszenia Przyjaciół Ziemi Dobrskiej tablicę z nazwiskami spoczywających tam dobrzan wyznania mojżeszowego. Dyrektor szkoły Marek Milczarek przybliżył obecnym ideę Szkoły Dialogu, w którym to projekcie od lat uczestniczy dobrska placówka. Nieoficjalna część uroczystości miała miejsce w szkolnej stołówce, gdzie zaproszeni goście mogli zjeść skromny posiłek. Na korytarzu wielu z nich oglądało wystawę pokazującą działalność dobrskiej szkoły w ramach Szkoły Dialogu, a także zdjęcia ukazujące odsłonięcie zarówno lapidarium, jak pamiątkowej tablicy na nowym cmentarzu.

Goście na wystawie pokazującej działalność szkoły w Dobrej w programach Szkoły Dialogu, 2018

Uczniowie szkoły cyklicznie, co dwa, trzy lata wracają na stary cmentarz żydowski czyszcząc macewy z porastających je mchów i porostów oraz grabiąc teren z suchych liści. Taka akcja miała miejsce również 25 października 2019 roku. Uczniowie klasy 7 pracowali pod opieką ks. Piotra Wolnego, który po odsłonięciu ukrytych pod mchem symboli na macewach zapoznał uczniów z ich znaczeniem, np. że znak lwa symbolizuje przynależność do pokolenia Judy, lew i złamane drzewo to przerwane tragicznie życie, palmę umieszczano na nagrobkach kobiet, a stylizowana korona jest – podobnie jak księga – jest symbolem człowieka pobożnego, znającego Torę. Przeprowadzanie takich zajęć na lekcjach religii świadczy o szeroko rozumianym dialogu ekumenicznym na terenie szkoły oraz miasta.

Tamar Hurvitz znajduje bliskich

Ale na starym cmentarzu w Dobrej dzieją siętakże inne wydarzenia. 5 października 2017 roku w miasteczku gościli potomkowie nielicznych Żydów z Turku, którzy przeżyli Holokaust i po zakończeniu II wojny światowej wyemigrowali do Izraela. Ich wizyta na kirkucie rozpoczęła się od przybliżenia przez Pawła Janickiego, nauczyciel z dobrskiego Zespołu Szkolno-Przedszkolnego zaangażowanego w Szkołę Dialogu oraz upamiętnianie miejscowych Żydów, historii Żydów w Dobrej. Goście obejrzeli zgromadzone na cmentarzu macewy i lapidarium dr Leona Weintrauba. Następnie udali się na "nowy" cmentarz leżący poza miastem. Tam, na tablicy z nazwiskami pochowanym na nim Żydów, które udało się ustalić, licząca 83 lata Tamar Hurvitz odnalazła nazwisko swojej babci: Nichy Kott. Spowodowało to jej wielkie wzruszenie.

Na nowym cmentarzu żydowskim w Dobrej, 2018

Następnie – pomimo padającego deszczu – wszyscy udali się na cmentarz w dawnym getcie wiejskim Czachulec w pobliżu Kowali Pańskich. Również tam, na tablicy z nazwiskami ofiar getta, Tamar Hurvitz znalazła imiona swoich bliskich, przedwojennych mieszkańców Turku. Byli to Abram Kott, Hana Kott oraz Ide Kott. Rodzina przed wojną zajmowała się handlem drewnem.

Więcej o historii Żydów w Dobrej oraz getta w Czachulcu Nowym i działaniach Zespołu Szkolno-Przedszkolnego w Dobrej w ramach Szkoły Dialogu – można przeczytać w innych tekstach na Chaim/Życie.

Tekst powstał na podstawie informacji nadesłanych przez Pawła Janickiego oraz pochodzących ze strony internetowej Zespołu Szkolno-Przedszkolnego w Dobrej.