Miejsc upamiętniających obecność Żydów w Wielkopolsce nie ma zbyt wiele. Zdecydowana większość spośród cmentarzy i domów modlitwy uległa zniszczeniu w okresie II wojny światowej oraz w pierwszych latach po jej zakończeniu. Tym bardziej powinna cieszyć inicjatywa Norberta Dudziaka, który dzięki swojemu uporowi doprowadził do wzniesienia w sąsiedztwie dawnego żydowskiego cmentarza w Osiecznej  „Ściany Pamięci”.

Oparciem dla Dudziaka i jego pomysłu okazał się burmistrz miasta, Stanisław Kaczmarek, który przekonał członków Rady Miejskiej do realizacji projektu i zabezpieczył środki niezbędne do przeprowadzenia tej wyjątkowej inwestycji.

Upamiętnienie nieistniejącego

W „Ścianę Pamięci” wmurowane zostały wszystkie odnalezione w Osiecznej w ciągu ostatnich kilku lat macewy z osieckiego kirkutu. Znajdował się on u zbiegu ulic Jeziornej i Podgórnej (dawniej Żydowskiej) i powstał w drugiej połowie XVIII wieku i miał powierzchnię ćwierci hektara. Ostatni pochówek na cmentarzu miał miejsce w kwietniu 1900 roku. Nieużytkowany, bez społeczności żydowskiej w mieście, która by się nim opiekowała, już na przełomie lat 30. i 40. XX wieku został częściowo zlikwidowany na potrzeby wytyczenia na nowo ulicy Podgórnej. Podczas II wojny światowej z pozostałej części kirkutu zostały usunięte wszystkie nagrobki a sam cmentarz zniwelowany. Po wojnie poudowano na jego terenie domy.

Odnalezione fragmenty macew z tego cmentarza zostały w 2005 roku wmontowane w „Ścianę Pamięci”, którą zbudowano w pobliżu niestniejącego cmentarza, na niewielkim skwerze u zbiegu ulic Słonecznej, Podgórnej i Krawieckiej.

Na całość formy architektonicznej składają się z trzy wolno stojące ściany z czerwonej, klinkierowej cegły. Autorką projektu „Ściany Pamięci” była Magda Wolnik z Poznania. Bezpośrednim wykonawcą „Ściany…” – Marian Sobkowiak, murarz z Ziemnic. Przez cały okres prac, od 17 lipca do 5 sierpnia 2005 roku wytrwale pomagał mu Norbert Dudziak, niestrudzony opiekun historycznych pamiątek miasta. Jemu zawdzięcza Osieczna to szczególne, jak na warunki i możliwości niewielkiego przecież ośrodka, świadectwo własnej przeszłości. Nagrobkom towarzyszy tablica pamiątkowa informująca o lokalizacji cmentarza i jego losach w czasie niemieckiej okupacji.

Leja, córka Jechiela, żona Gerszona

W sumie Norbertowi Dudziakowi udało się zgromadzić trzydzieści trzy nagrobki, w tym dziewięć z XVIII i dwadzieścia cztery z XIX wieku. Płyty pozyskano z kilku posesji, położonych przy ul. 27 Stycznia (1 sztuka), ul. Krawieckiej (1 sztuka), ul. Jeziornej (3 sztuki), na terenie Letniska (1 sztuka) i przy pl. 600-lecia nr 2 i nr 3 (27 sztuk). Tylko kilka stel zachowało się w całości, pozostałe to większe lub mniejsze fragmenty. Wszystkie płyty wykonane są z szarego piaskowca. Szczęśliwie, w przypadku zdecydowanej większości, obejmują one te partie tekstów inskrypcyjnych, które zawierają formułę informacyjną. Pozwalają więc na identyfikację zmarłych osób i ustalenie dat ich śmierci. Niezwykle pomocne przy opracowaniu nagrobków okazały się zachowane spisy ludności i akta metrykalne osieckiej gminy żydowskiej, przechowywane w Archiwum Państwowym w Lesznie.

Najstarsza odnaleziona macewa pochodzi z 1750 roku. Ustawiona była na grobie Lei, córki Jechiela Jekela, żony Gerszona Kaca, zmarłej 7 dnia miesiąca Elul 5510 roku (tj. 8 września 1750). Najmłodsze pochodzą z 1889 roku i także upamiętniały kobiety: Johannę Breslauer, córkę szynkarza i oberżysty Marcusa Breslauera, zmarłą 21 lipca 1889 roku oraz Feigele (Friederike) Fabisch, córkę Michaela Hülsena i żonę Jehosze Fabischa, zmarłą 15 czerwca 1889 roku. Ogółem udało się zidentyfikować dwanaście pomników nagrobnych mężczyzn i czternaście kobiet. W przypadku pozostałych siedmiu pomników niepełne teksty inskrypcyjne uniemożliwiają ustalenie podstawowych danych osobowych i płci osób zmarłych.

Inicjatywa do naśladowania

„Ściana Pamięci” w Osiecznej jest drugim po Kobylinie tego typu projektem zrealizowanym przez lokalne władze w południowo-zachodniej Wielkopolsce [do 2005 roku]. Należy mieć nadzieję, że w przyszłości z podobną inicjatywą będą występować również samorządowcy z innych miejscowości, w których takie nagrobki będą odkrywane. Bo odkrywane bedą na pewno. Jak pokazał przykład Osiecznej, realizacja tego typu przedsięwzięcia nie wymaga wielkich nakładów, a jest jedyną szansa na upamiętnienie zaniedbanych i opuszczonych żydowskich cmentarzy. Miejsc, które zgodnie z tradycją judaizmu, mają służyć wiecznemu spoczynkowi.

Artykuł został opublikowany w: Informator kulturalny i turystyczny południowo-zachodniej Wielkopolski, nr 6 2005, s. 27-28. Wersja poprawiona.

Dziękujemy autorowi za zgodę na opublikowanie tekstu na Chaim/Życie.