logo l

Co ma dwór brytyjski do Koźmina Wielkopolskiego?

Paweł Bejerlein

Ważne jest przypomnienie i utrwalenie zasług oraz wkładu Żydów koźmińskich, naszych współobywateli i sąsiadów w budowaniu i współtworzenie Koźmina – powiedział na otwarciu wystawy „(Nie)obecni. Historia koźmińskich Żydów” Maciej Bratborski, burmistrz tego miasta w południowej Wielkopolsce. To ważne słowa, które nieczęsto, ale jednak coraz częściej można usłyszeć z ust lokalnych władz w Polsce. 


12 październiku 2023 roku w Koźminie Wielkopolskim została otwarta wystawa mojego autorstwa. „(Nie)obecni. Historia koźmińskich Żydów” to efekt mojego już kilkuletniego i narastającego zainteresowania społecznością żydowską w tym niedużym mieście leżącym blisko Krotoszyna.

Koźmin wystawa 12

Wystawa od początku cieszyła się dużym zainteresowaniem

Przygotowanie wystawy to wiele miesięcy kwerend w archiwach polskich i zagranicznych, setki przejrzanych stron gazet i czasopism z XIX i XX wieku, a także sporo pracy i stresu. To także nigdy nie publikowane, odkryte w Muzeum Żydowskim we Frankfurcie nad Menem, fotografie cmentarza, synagogi i znajdującej się w jej wnętrzu tablicy pamiątkowej.

Wystawa była pierwszym wydarzeniem w Koźminie Wielkopolskim, które skupiało się wyłącznie na historii Żydów – szczególnie na okresie XIX i XX wieku, czyli od chwili największej świetności tutejszej gminy żydowskiej, aż do zakończenia wielowiekowej obecności Żydów w Koźminie.

Od samego początku przyjąłem, że chcę opowiedzieć o ludziach i ich życiu, a poprzez nich pokazać społeczność Żydów z Koźmina, co oznaczało rezygnację z wielu danych liczbowych czy uwypuklania dat, faktów i ogólnych procesów. Skoncentrowałem się na losach pojedynczych osób, ale i całych rodzin. Wystawa mówiła m.in. o żydowskich szkołach w Koźminie, synagodze i religijności, zajęciach i pracy żydowskich mieszkańców miasta, stowarzyszeniach i działalnością społecznej. Dużo miejsca poświęciłem przedstawieniu emigracji, zwłaszcza do Ameryki, co w II poł XIX wieku było zjawiskiem niemal masowym wśród wielkopolskich Żydów. Wśród prezentowanych historii były wątki związane m.in. ze stomatologią, brytyjskim dworem królewskim, morderstwem w San Francisco, urzędnikiem wkraczającym na pogrzeb z bronią w ręku, hymnem o Koźminie śpiewanym przez jedną z żydowskich rodzin, a nawet z Pippi Pończoszanką. Aż tak zaskakujące połączenie różnych tematów wynikło tylko z zajęcia się tematem niedużej przecież społeczności koźmińskich Żydów.

Koźmin wystawa 13

Scenografia była skromna, ale starała się być komunikatywną i wymowną

Na wystawie można było zobaczyć kilkanaście portretowych zdjęć z XIX wieku, przedstawiających mieszkających w Koźminie Żydów – dotąd nie znanych i wcześniej nie pokazywanych – jak również inne artefakty, np. przedmioty związane z  żydowskimi mieszkańcami miasta czy zakupione przeze mnie karty pocztowe nadane przez koźmińskich Żydów albo dokumenty dotyczące ich firm. Ekspozycja zaprezentowała również wysłane do mnie przez potomków koźmińskich Żydów listy, pełne wzruszenia, że pamięć o ich przodkach trwa.

Wernisaż „Nieobecnych…” – wystawy pokazywanej w Bibliotece Publicznej Koźmina Wielkopolskiego, przyciągnął wielu mieszkańców miasta i sąsiednich miejscowości, byli nawet goście z Poznania czy Wrocławia. Opowieść, którą zaproponowałem na wystawie cieszyła się dużym zainteresowaniem mieszkańców, przychodziły także grupy szkolne a nawet były osoby, które zwiedzały ją kilkukrotnie tłumacząc to mnogością historii i wątków, które zawierała.

Bardzo często podczas wystawy padało pytanie zadawane mnie czy pracownikom Biblioteki – czy po wystawie powstanie jakaś trwała forma, w której zebrane zostaną wszystkie prezentowane na niej opowieści, wydarzenia, ludzie. Często takiej formy brak, w tym wypadku jednak brzmi ona na szczęście: tak! Odkrywając kolejne zapomniane historie pracuję nad książką o historii koźmińskich Żydów. Mam nadzieję wydać ją w 2025 roku, ale… poszukiwania przynoszą wciąż nowe informacje i coraz bogatszą wiedzę.

Koźmin wystawa 14

Realizacja wystawy możliwa była możliwa dzięki współpracy i życzliwości kierownictwa i pracowników Biblioteki Publicznej w Koźminie Wielkopolskim. Dziękuję im za to! Wystawa była częścią mojego autorskiego projektu „Pozdrowienia z Koźmina”, miała trwać do 10 listopada, ale z powodu zainteresowania została o kilka dni przedłużona. Projekt był współfinansowany przez Forum Dialogu z Warszawy oraz przez Samorząd Województwa Wielkopolskiego.

Autorem wystawy był Paweł Bajerlein – Lider Dialogu, opiekun cmentarza żydowskiego w Koźminie Wlkp., odpowiedzialny za jego inwentaryzację w latach 2020-2022, koordynator lokalny wizyty „Muzeum na kółkach” w Koźminie Wielkopolskim w czerwcu 2023 roku.

Wystawa „(Nie)obecni. Historia koźmińskich Żydów”. Fotografie Mateusz Adamiak

Projekt
CHAIM/ŻYCIE

Fundacja Tu Żyli Żydzi, Poznań


Stypendium Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego – Kultura w sieci, realizowane w 2020 r. przez Andrzeja Niziołka

CHAIM/ŻYCIE - portal o kulturze, Żydach, artystach i Wielkopolsce, to projekt edukacji i animacji kultury w Poznaniu i Wielkopolsce. Poszukujemy, gromadzimy i prezentujemy na niej trzy rodzaje materiałów:

* Dzieła twórców kultury odnoszące się do kultury żydowskiej i obecności Żydów w Poznaniu i Wielkopolsce.

* Materiały nt. kultury i historii Żydów wielkopolskich – jako mało znanego dziedzictwa kulturowego regionu.

* Informacje o działaniach lokalnych społeczników, organizacji, instytucji zajmujących się w Wielkopolsce upamiętnieniem Żydów w swoich miejscowościach oraz informacje o tychże działaczach i organizacjach.

Kontakt

  • Andrzej Niziołek

  • Hana Lasman

  • Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.


Projekt finansowany jako zadanie publiczne Województwa Wielkopolskiego w dziedzinie kultury w 2021 r.

© 2020 Fundacja Tu Żyli Żydzi. Strony Trojka Design.