W 2020 roku Stowarzyszenie Krotochwile zarejestrowało wspomnienia mieszkańców Koźmina Wielkopolskiego, którzy dobrze znali Nathana Mośkiewicza. Tak powstał o nim krótki film dokumentalny.

Nathan Mośkiewicz urodził się w 1889 roku w Koźminie Wielkopolskim. Wówczas miasteczko to zamieszkiwało wiele żydowskich rodzin. Ojciec Nathana Józef był rzeźnikiem i handlarzem. Do Koźmina sprowadził się w 1884 roku, gdy poślubił pochodzącą z tego miasta Johannę Waldhorn. Nathan, wraz z rodzeństwem, dorastał w Koźminie, zdobywając podstawowe wykształcenie najprawdopodobniej w tutejszej szkole żydowskiej. Pomagał także ojcu ucząc się od niego handlu.

Nathan poślubił Dorotę Loebel, z którą doczekał się czwórki dzieci: Rut, Hugona, Fanny i Georga Josefa.

Żona (prawdopodobnie) i dzieci Nathana Mośkiewicza. Kadr z filmu

Gdy wybuchła II wojna światowa w Koźminie mieszkało już tylko kilka żydowskich rodzin. Wszystkich Żydów wysiedlono. Nie są, niestety, znane dokładne ich losy. Część osób trafiła do Łodzi, część do Małopolski. Z zachowanych dokumentów wiadomo, że w grudniu 1940 roku Nathan i jego syn Hugo mieszkali w Pilznie (miasto na wschód od Tarnowa). Nie udało się ustalić losów jego żony i trójki pozostałych dzieci. Według wspomnień sąsiadów, zginęli oni w KL Auschwitz.

Nathan Mośkiewicz i jego syn Hugo również byli więźniami obozów koncentracyjnych, udało im się jednak przeżyć wojnę - jako jedynym koźmińskim Żydom. Hugo doczekał wyzwolenia w obozie Buchenwald na terenie Niemiec, kilka następnych lat spędził w obozie dla uchodźców, potem wyjechał do Stanów Zjednoczonych. 

Hugo Mośkiewicz z żoną, USA lata 60. XX wieku

Nathan Mośkiewicz po wyzwoleniu w Auschwitz wrócił do rodzinnego miasteczka. Odzyskał swój dom przy ul. Przyjemskich 25. Z okien mieszkania widział koźmińską synagogę. Z roku na rok była ona w coraz gorszym stanie, zaniedbana, pozostawiona sama sobie. Nie było już w Koźminie jego krewnych, żydowskich sąsiadów i znajomych. Mimo to postanowił tu zostać, mając za przyjaciół kilka polskich rodzin. Trudnił się podobno, tak jak przed wojną, drobnym handlem. Zmarł w swoim domu w 1969 roku.

Wolą Mośkiewicza było pochowanie go na tutejszym cmentarzu żydowskim, obok grobu jego rodziców. Polscy sąsiedzi spełnili jego prośbę, a jego pochówek był ostatnim, jaki odbył się na koźmińskim kirkucie.

Zniszczona tablica nagrobna bohatera filmu, kirkut w Koźminie Wlkp.

W poszukiwaniu informacji o bohaterze naszego filmu, chcąc jak najpełniej odtworzyć jego losy, przeprowadziliśmy rozmowy z jego dawnymi sąsiadami i dokonaliśmy kwerendy w archiwach polskich, niemieckich i amerykańskich. Na realizację projektu pozyskaliśmy wsparcie Stowarzyszenia Żydowski Instytut Historyczny w Polsce.

Mimo prób, nie znaleźliśmy odpowiedzi na wszystkie pytania, jakie sobie zadawaliśmy. Hugo, syn Nathana, zmarł bezdzietnie. Inni krewni (rodzeństwo, kuzynostwo) zginęli w gettach i obozach. Nie wiemy z cała pewnością, czy żona i dzieci Nathana Mośkiewicza naprawdę zostali spaleni w komorach Auschwitz-Birkenau. Nie wiemy, dlaczego Nathan wrócił do Koźmina, a nie wyemigrował z synem do Stanów Zjednoczonych.

Michał Pietrowski opowiada o żydowskim Koźminie Wielkopolskim. Zdjęcie z realizacji filmu

Brak odpowiedzi na te pytania jest wymownym znakiem okrutnych wojennych czasów i tego, jak po tak wielu ludziach nie pozostał żaden ślad, żadna historia. Dlatego tak ważne było dla nas ocalenie od zapomnienia postaci Nathana Mośkiewicza i utrwalenie wspomnień ostatnich pamiętających go osób.

Fotografie w tekście Patryk Piotr Antoniak i Andrzej Niziołek