Fira Mełamedzon-Salańska, bohaterka i narratorka tej książki, urodziła się w 1915 roku w Charkowie. Zmarła w 2014 w Jerozolimie. Tylko przez 12 lat swojego życia mieszkała w Poznaniu - kiedy była młoda, wolna, bogata. Poznałem ją w 2006 roku, w 2012 rozmawialiśmy, w 2014 roku wydałem - przy współudziale jej „wnuczki” Kseni Kosakowskiej - książkę Fira. Poznańscy Żydzi. Opowieść o życiu. Ukazała się trzy tygodnie po śmierci Firy.

Okładka książki Fira. Poznańscy Żydzi. Opowieść o życiu

Jako autorowi trudno mi o tym projekcie pisać. Dlatego po prostu zamieszczam tutaj fragment albumu-książki „Fira.Poznańscy Żydzi. Opowieść o życiu” - pdf-a jej stron. I dlatego w opisaniu jej posłużę się tym, co na portalu Cyryl. Wirtualne Muzeum Historii Poznania napisała o książce-albumie Danuta Bartkowiak:

„Jej [Firy - przyp. AN] ojciec był rosyjskim Żydem, matka – polską Żydówką. W 1927 roku rodzina Mełamedzonów przeprowadziła się do Poznania, gdzie ojciec Firy Abram otworzył przy Starym Rynku pod numerem 64 sklep z konfekcją męską. Krótko przed wybuchem II wojny światowej dwudziestoczteroletnia Fira z rodzicami wyjechała do Palestyny. Do Poznania i do Polski nigdy nie wróciła, 75 lat mieszkała w Jerozolimie, zmarła 7 maja 2014 roku mając 99 lat. Do ostatnich dni życia zachowała świetną pamięć, znakomicie mówiła po polsku i nie wyglądała na swoje prawie sto lat. (Swoją historię, opisaną w albumie-książce Fira. Poznańscy Żydzi. Opowieść o życiu, przekazała autorom mając 97 lat).

Okładka książki Fira. Poznańscy Żydzi. Opowieści o życiu

Kiedy w 1939 roku Fira na zawsze opuszczała Poznań, zabrała z sobą sześć albumów fotograficznych, a w nich około 1300 zdjęć. Większość z nich została wykonana w Poznaniu. Widać na nich fragmenty międzywojennego miasta, ulice, budynki, parki i skwery. A na ich tle dziesiątki ówczesnych poznaniaków – Żydów, ale i nie Żydów, najczęściej przyjaciół, kolegów i znajomych Firy. Galerię utrwalonych na pożółkłych kartonikach postaci śmiało można uznać za całkiem reprezentatywną grupę poznańskiej społeczności żydowskiej w międzywojniu, zwłaszcza zważywszy, że w mieście mieszkało ich wówczas jedynie około 3 tys. (nieco ponad 1 procent mieszkańców Poznania). Absolutnie bezcenna, znakomita, unikalna fotograficzno-słowna opowieść.

Albumy Firy stały się podstawą świetnego projektu zrealizowanego przez zespół czterech osób: Andrzeja Niziołka, Ksenię Kosakowską (autorów), Tomasza Adamskiego i Tomasza Niziołka. Zebrali wspomnienia Firy Mełamedzon, zreprodukowali fotografie z jej albumów, wydali książkę-album i utworzyli stronę internetową. Na kartach książki i w przestrzeni wirtualnej opublikowali ponad 700 zdjęć z kolekcji Firy, na portalu umieścili dodatkowo materiał audiowizualny – Firę Mełamedzon-Salańską snującą swą opowieść. Od tego momentu jej prywatna historia stała się własnością i udziałem wszystkich tych, którym bliskie są losy poznaniaków, Polaków, Żydów czy Niemców. Wojna prawie bez wyjątku zmiotła ich z powierzchni ziemi, ale nie z kart historii i ludzkiej pamięci.

Studenci Uniwersytetu Poznańskiego, przyjaciele Firy, bawią się w Purim, najweselsze religijne święto w judaizmie, Poznań 1937

Album Andrzeja Niziołka i Kseni Kosakowskiej otrzymał w 2015 roku Nagrodę im. Józefa Łukaszewicza „Posnaniana” dla najlepszej książki o Poznaniu wydanej w 2014 roku. Albumy fotograficzne Firy Mełamedzon-Salańskiej, zgodnie z jej wolą, wróciły po jej śmierci do Poznania. Są przechowywane w Zbiorach Specjalnych Biblioteki Raczyńskich. Ich wierne kopie sporządzone przez Bibliotekę można oglądać w Czytelni Zbiorów Specjalnych.

Każdy, kogo ta historia zaciekawi, może wejść na portal www.fira1915.pl, obejrzeć ponad 400 zamieszczonych tam fotografii, posłuchać Firy, a nawet odnaleźć swoich dziadków czy pradziadków, polskich znajomych albo przyjaciół Firy, jak ona żyjących w międzywojennym Poznaniu. A jeżeli kogoś wciągnie ta historia do tego stopnia, że publikowane na portalu zdjęcia nie wystarczą, aby zaspokoić ciekawość może sięgnąć do książki Fira. Poznańscy Żydzi. Opowieść o życiu (Poznań 2014). Jej autorzy zamieścili w niej 270 zdjęć z kolekcji Firy, których nie ma na portalu”.

Tylko jedna uwaga do tego tekstu (pod którym Danuta Bartkowiak niepotrzebnie mnie podpisała - ja  przekazałem jej tylko podstawowe informacje). Dziś z ostrożnością podchodzę do twierdzenia, że opisaną w niej grupę osób „śmiało można uznać za całkiem reprezentatywną grupę poznańskiej społeczności żydowskiej w międzywojniu”. W części cech tak, w części nie, nie każdy bowiem z poznańskich Żydów pochodził z zamożnego domu, a inni o wiele bardziej stykali się z antysemityzmem miasta niż ona. No i Fira, „dobre nad wyraz stworzenie”, jak napisał o niej jej przyjaciel, z jej czarem, radością i optymizmem postrzegała świat i ludzi z bardzo indywidualnej perspektywy.

Fira Mełamedzon, Warszawa ok. 1938

Chciałbym dodać do tego jeszcze jedną, ważną dla mnie uwagę. Opisany w tej książce świat to lata 30. XX wieku. Ale o specyficznej, emocjonalnej sile tych wspomnień decyduje tak naprawdę to, że dla ich czytelnika - przynajmniej dla mnie - nieważne jest, czy to przedwojnie, czy lata współczesne, naste albo 20. XXI wieku. Człowiek, istota bezustannie się przekształcająca, jest niezmienny w swojej naturze, potrzebach, emocjach. Wierzę w ten mianownik. I dlatego - po sześciu latach od wydania książki mogę to już chyba powiedzieć - ci, którzy ją czytają i spotykają żyjących w niej ludzi, reagują na nią, jakby spotkali bliskich ludzi. Twarzą w twarz, duszą w duszę. Antysemityzm czy jego resztki, jeśli ktoś jeszcze je nosi, w zetknięciu z tym bliskim spotkaniem, wytraca swoją siłę. „Cudowna, niespieszna opowieść...” - napisała jedna z czytelniczek na fb Fira1915.

Chcę jeszcze wspomnieć o Kseni Kosakowskiej. Ksenia poznała Firę będąc w Jerozolimie na studiach i została przez nią „adoptowana”. Były sobie bardzo bliskie, bo Fira, urodzona w Charkowie, była tak bardzo polska, jak tylko to sobie można wyobrazić. Żadne z dwójki jej dzieci tego nie czuło, nie rozumiało. A Ksenia tak, więc została Firę „wnuczką”, jak o niej mówiła. Nie o niej jedynej zresztą, z równą intensywnością uznała za „wnuka” Janusza Malucha, twórcę Festiwalu Kultury Żydowskiej w Krakowie. Było takich wnuków jeszcze paru, ale oni chyba najbardziej.

Zapraszam do przeczytania fragmentu drugiego rozdziału „Firy...”. Można powąchać, posmakować, zorientować się, czy to, co wyżej napisano, to aby na pewno prawda. Dobrego czytania.

Andrzej Niziołek, Ksenia Kosakowska Fira. Poznańscy Żydzi. Opowieść o życiu. Wydawnictwo Exemplum, Poznań 2014, 256 stron.

Dziękuję Tomaszowi Adamskiemu, szefowi Wydawnictwa Exemplum, za udostępnienie pdf-ów książki „Fira...”