Rudolf Leonhard, a właściwie Rudolf Samuel Levysohn, przychodzi na świat w Lesznie 27 października 1889 roku. Jego ojciec, Eugen Levysohn, poznańczyk z pochodzenia, jest adwokatem i notariuszem. Matka, Laura Diamant, również poznanianka, córką tamtejszego bławatnika. Jako pierwszy przyjeżdża do Leszna ojciec Rudolfa. Przenosi się tu z Berlina w 1886 roku. W trzy lata później, już po ślubie, dojeżdża także matka. Od tego momentu, aż do wyjazdu w 1907 roku, mieszkają przy Rynku, w kamienicy nr 19, a następnie przy dawnej Roonstraße (obecnie ul. Paderewskiego). 

Rudolf Leonhard, lata 40. XX wieku

Zamiłowanie do literatury Rudolf wynosi z rodzinnego domu. Jego dziadek, również Rudolf Levysohn, był księgarzem w Zielonej Górze i Poznaniu. Talent chłopca objawia się dość wcześnie, jeszcze podczas nauki w leszczyńskim Gimnazjum im. Komeńskiego. Powstają wówczas jego pierwsze młodzieńcze wiersze. Niektóre, już po złożeniu przez Rudolfa matury, zostaną opublikowane na łamach pisma Aus dem Posener Lande. W okresie gimnazjalnym Rudolf Levysohn zaczyna interesować się również dramatem. Coroczne sprawozdania z działalności Gimnazjum wielokrotnie wymieniają go jako uczestnika kolejnych przedstawień realizowanych przez członków szkolnego teatru. Fascynacje te towarzyszą mu także później, praktycznie przez cały okres pracy twórczej.

W 1907 roku, po śmierci ojca, Rudolf wraz z matką i młodszą siostrą Charlottą przenoszą się do Wrocławia. Wkrótce młodzieniec podejmuje studia, początkowo w Getyndze, następnie w Berlinie i Monachium. Studiuje filologię i prawo. W tym okresie ukazują się dwa pierwsze zbiory jego wierszy, Angelische Strophen (Anielskie strofy) i Der Weg durch den Wald (Droga przez las) - oba wydane w 1913 roku. W roku następnym zostaje wydany tom Über den Schlachten (O bitwach).

Kampf gegen die Waffe!, Rowohlt Verlag, 1919

Po wybuchu I wojny światowej Leonhard, pracujący wówczas jako aplikant sądowy w Strasbergu pod Berlinem, zgłasza się do wojska jako ochotnik. Jego początkowy entuzjazm szybko jednak gaśnie. Pierwsze doświadczenia na froncie zupełnie zmieniają sposób patrzenia młodego poety. Pacyfistyczne wiersze, które publikuje w tomie Chaos, stawiają go po stronie przeciwników walk. W efekcie sąd wojskowy skazuje Rudolfa za szerzenie propagandy antywojennej. Kilkakrotnie zostaje też przeniesiony - podobnie jak inny, bliski mu wrażliwością poeta Georg Trakl - do zakładu dla psychicznie chorych. Jednak i stamtąd dochodzi jego głos. Między innymi w sprawie prawa Polski do niepodległości. W poetyckiej formie przekonania te zawiera w tomie Polnische Gedichte (Polskie wiersze).

W 1918 roku Leonhard angażuje się po stronie berlińskiej rewolucji. Swoje sympatie wyraża w licznych artykułach traktujących o aktualnej sytuacji w Niemczech. W 1919 roku ukazuje się jego pierwszy, napisany jeszcze w 1916 roku dramat Verhölle (Przedsionek piekła). W sumie, w latach 1918-1923 opublikuje siedem książek poetyckich, w tym zbiory wierszy lirycznych Mutter (Matka), Briefe an Margit (Listy do Margit) i Katilinarische Pilgerszaft (Pielgrzymki katilińskie) oraz politycznych: Spartakus Sonate (Sonata Spartakusa). Pisze także kilka utworów scenicznych, współpracując między innymi z berlińskim, lewicującym teatrem Die Tribüne, pismem Die Weltbüne oraz wydawnictwem Die Schmiede. W 1925 roku Leonhard wydaje zbiór wierszy Das nackte Leben (Nagie życie), którego problemową dominantę stanowił opowiedzenie się po stronie proletariatu oraz dramat Segel am Horizont (Żagiel na horyzoncie).

Das Wort, Ida Graetz Verlag, 1932

W 1927 roku, po ostrym konflikcie z berlińskim środowiskiem literackim, bliski samobójstwa Leonhard wyjeżdża do Paryża. Swoje pełne bólu i goryczy przeżycia oddaje w dramacie Tragödie von heute (Dzisiejsza tragedia) i opowiadaniu Der halbe Selbsmord (Połowiczne samobójstwo). Atmosfera Paryża działa na niego jednak wyraźnie kojąco. W ciągu kilku pierwszych lat pobytu we Francji pisze sześć sztuk teatralnych i kilka słuchowisk, spośród których Orfeusz otrzyma pierwszą niemiecką nagrodę w dziedzinie dramaturgii radiowej.

W 1933 roku sytuacja w Niemczech ulega zasadniczej zmianie. Odpowiedzią Leonharda na dojście Hitlera do władzy jest nieprzejednana, antyfaszystowska publicystyka. Trzy lata później pisze sztukę teatralną Führer u. Co , eine politische Komödie (Führer i spółka, komedia polityczna) oraz wydaje zbiór wierszy zatytułowanych po prostu Gedichte (Wiersze). Jest ponadto współzałożycielem a następnie przewodniczącym Związku Pisarzy Niemieckich na emigracji. Działa na rzecz niemiecko-francuskiego porozumienia i wspiera Niemców zmuszonych do ucieczki ze swojej ojczyzny. W tym okresie powstaje także jedno z najdojrzalszych dzieł Leonharda, opowiadanie Das jüdische Kind (Żydowskie dziecko), wielokrotnie tłumaczone i drukowane na świecie. Ogłasza także zbiór opowiadań Der Tod des Don Quijote (Śmierć Don Kiszota - w Polsce wydany w 1956 roku) traktujących o wojnie domowej w Hiszpanii oraz kilka innych opowiadań, w tym napisanych po francusku, o wyraźnie antynazistowskim ostrzu.

Po wybuchu wojny w 1939 roku Rudolf Leonhard zostaje internowany przez władze francuskie w obozie La Vernet w Pirenejach. Zostaje oskarżony o działalność komunistyczną. Trwający ponad trzy lata okres odosobnienia owocuje ogromną liczbą wierszy, przede wszystkim ukazujących warunki i realia życia obozowego. Zostają on opublikowane dopiero po śmierci poety w 1961 roku. W La Vernet powstaje także sztuka Geiseln (Zakładnicy) – jej premiera odbywa się w 1945 roku – która zapewni Leonhardowi trwałe miejsce w historii nie tylko niemieckiej, ale i europejskiej dramaturgii. W 1943 roku, po przeniesieniu do więzienia w Castres, skąd ludność żydowska wywożona jest do Auschwitz, Leonhardowi udaje się zbiec. Do końca wojny ukrywa się w Marsylii pod różnymi nazwiskami, biorąc czynny udział w tamtejszym ruchu oporu. Pod pseudonimem Robert Lanzer publikuje wówczas tom wierszy Deutschland muß leben (Niemcy muszą żyć), skierowany do niemieckich żołnierzy. Wskazuje w nim na konieczność powrotu do normalnego życia.

 Smierć Donkiszota Rudolf Leonhard w polskim tłumaczeniu Aleksandra Wata, 1956

Do Niemiec Rudolf Leonhard wraca w 1950 roku osiedlając się we wschodnim Berlinie. Bardzo szybko jednak rozczarowuje się do komunistycznej rzeczywistości. Wypadki związane ze stłumieniem wystąpień robotniczych w 1953 roku zupełnie zniechęcają go do nowej władzy i pozbawiają złudzeń. Umiera kilka miesięcy później, 19 grudnia 1953 roku - jako jeden z ostatnich z grona współtwórców niemieckiego ekspresjonizmu.

Stawiany w jednym rzędzie obok Gerharda Hauptmanna, Franza Werfla, Ernsta Tollera czy Bertholda Brechta - Rudolf Leonhard na zawsze pozostał buntownikiem, który szukał nadziei.

Artykuł pierwotnie został opublikowany w: Informator kulturalny i turystyczny południowo-zachodniej Wielkopolski, nr 2 z 2001, s. 20-22. Wersja poprawiona.

Zdjęcia i ilustracje: Gerda Schimpf Fotoarchiv, internet