Spektakl plenerowy Rabin Maharal i Golem, czyli Prawda i Śmierć miał swoją premierę podczas 19 Międzynarodowego Festiwalu Teatralnego Malta 2009. Lech Raczak - twórca scenariusza i reżyser spektaklu oraz Piotr Tetlak - jego pomysłodawca, autor scenografii i obiektów plastycznych, stworzyli, jak pisała recenzentka, „nie tylko opowieść o średniowiecznym rabinie z Poznania, który według legendy ulepił z gliny ożywioną istotę. W swoim najnowszym spektaklu reżyser Lech Raczak mówi też o nas - ksenofobicznych mieszkańcach miasta, w którym »warto żyć«”.

Twórcy spektaklu tak opisywali swoją pracę oraz główne postacie i wątki spektaklu:

Przedstawienie opowiada kolejną wersję legendy praskiego Golema, dla naszych potrzeb wymyśloną przez poetę Macieja Rembarza. Prezentując ją z premedytacją mieszamy sakrum i profanum, zmyślenie i fakty, historię z legendami o poznańskich rabinach i anegdotami z miejskich kronik, tragedię z farsą, odległą przeszłość z teraźniejszością, ludzką ułomność z porywami wielkości. Najważniejszym jej wątkiem jest zderzenie słów PRAWDA i ŚMIERĆ, obu zawartych w hebrajskim wyrazie emet. Prawda w legendzie o Golemie jest źródłem życia, choć być może jest to źródło trujące, gdyż tak chcą i Bóg i Szatan.

Spektakl dzieje się tu i teraz. Podkreśla to manifestując współczesną ekspresję ludzką i nowoczesną technologię; lekceważąc historyczny kostium i folklor, stylizacje językowe, wyobrażenia (centaur w roli Jeźdźca Apokalipsy, Anioł Śmierci bardziej przypominający fantazję na temat maszyny wojennej niż renesansowe wyobrażenia). Przedstawienie stara się jednak zachować wiarygodność w odniesieniu do bohaterów opowieści, wydarzeń historycznych i - traktowanych też jak fakty z dziejów - legend. Dlatego przypominamy tu niektóre postaci i fakty związane ze spektaklową narracją.

Scena ze spektaklu. Jedna z użytych w nim konstrukcji plastycznych Piotra Tetlaka 

Maharal

Juda Löw ben Bazalel, znany jako Maharal, urodził się w Poznaniu w 1525 roku, w rodzinie słynnej we wspólnocie żydowskiej z kilku pokoleń rabinów i uczonych. Jest uważany za jednego z największych znawców Talmudu, filozofii żydowskiej i mistyki. Przydomek Maharal - MaHaRaL - jest akronimem wyrażenia: Moreinu ha-Rav Löw - Nasz Nauczyciel Rabbi Löw. Od 1553 roku pełnił funkcję rabina krajowego Moraw. W 1588 roku został rabinem Pragi, gdzie założył akademię talmudyczną i nauczał w istniejącej do dziś synagodze Staronowej.

W 1592 roku z cesarzem Rudolfem II rozmawiał o kabale, mistycyzmie żydowskim i alchemii. W tym samym roku wrócił do Poznania, gdzie po raz drugi wybrano go naczelnym rabinem miejscowej gminy żydowskiej i nadrabinem Wielkopolski (pierwszy raz był rabinem Poznania w latach 1585-1588). Tu napisał swoje najbardziej znane dzieła. Z pobytem Maharala w Poznaniu wiąże się też legenda o tym, jak z rąk Anioła Śmierci (który jest jednym z wcieleń Szatana) wykradł i zniszczył listę osób skazanych na rychłą zagładę.

W 1597 roku Juda Löw ben Bazalel wrócił do Pragi, gdzie zmarł w 1609 roku. Jego grób na praskim cmentarzu żydowskim do dziś otaczany jest czcią współwyznawców; jego traktaty są wciąż wydawane i czytane.

Osoba Maharala związana jest z legendarną postacią Golema, glinianego fantomu, który rabin, wykorzystując mistyczną, magiczną i ezoteryczną wiedzę, miał ożywić przez włożenie w jego usta zwitka papieru z napisem emet - prawda.

Projekt scenografii przedstawienia autorstwa Piotra Tetlaka

Golem

Słowo w jidysz golem – surowy materiał, kokon; także – dureń, głupek – w żydowskim folklorze oznacza stworzenie powstałe z martwej materii.

Praski Golem został stworzony przez Judę Löwa ben Bazalela - Maharala, w celu obrony Żydów przed atakami ze strony gojów i nazwany był imieniem Yossel. Ulepiony z gliny (jak biblijny Adam) został ożywiony słowem emet - prawda, włożonym mu w usta w toku magicznego rytuału. Według jednego z podań twórca Golema miał go później unicestwić karmiąc go powtórnie zwitkiem papieru, z którego usunął samogłoskę alef otrzymując słowo met - śmierć. Jednak, zgodnie z kabalistycznymi teoriami, dusza Golema może wędrować do innych ciał. Stąd, przez wieki, Golem Yossel ciągle się odradza.

Ten reinkarnacyjny wątek jest zapewne główną siłą legendy Golema. I niewątpliwie potwierdza się realnie w literaturze i sztuce: w powieściach i wierszach (od Gustava Meyrinka, przez Borgesa, po Elie Wisela), w kinie (Piotr Szulkin), czy w teatrze Golem odradza się z porażającą czasem siłą.

Scena z przedstawienia Lecha Raczaka i Piotra Tetlaka

Rudolf II

Cesarz z dynastii Habsburgów (1552-1612). Przeniósł stolicę cesarstwa do Pragi, gdzie otoczył się alchemikami,  astronomami, astrologami i znawcami sztuk ezoterycznych i magii. Byli wśród nich astronomowie Tycho de Brache i Johanes Kepler, astrolog John Dee, alchemicy Michał Sędziwój i Giordano Bruno, malarz Giuseppe  Arcimboldi, Cornelius Drebber – iluzjonista i scenograf cieszący się sławą wynalazcy perpetuum mobile. Wszyscy oni czuli się sługami „Białej Magii” walczącej po stronie Dobra w poszukiwaniu klucza do tajemnic materii i umysłu. Naukowcy we współczesnym znaczeniu tego słowa mieli się pojawić dopiero pół wieku później. W owym czasie alchemia była w Europie Środkowej największą fascynacją żądnych wiedzy umysłów.

Przy okazji dodajmy, że królowie polscy owej epoki zainteresowaniami nie odbiegali od fascynacji Rudolfa II. Zygmunt August (1520-1572) przy pomocy Sędziwoja wywoływał ducha Barbary Radziwiłłówny, Stefan Batory (1533-1586) otaczał się astrologami, często - nawet dla mało krytycznych współczesnych - o podejrzanej konduiturze, Zygmunt III Waza (1566-1632) spalił swoje prywatne apartamenty na Wawelu w wyniku nieudanego doświadczenia alchemicznego.

Projekt jednego z obiektów plastycznych przedstawienia autorstwa Piotra Tetlaka

Ha-szchuna ha-jehudit be-Pozna

Dzielnica żydowska w Poznaniu - czyli po hebrajsku Haszhuna ha Jehudit be Poznan - przez siedem wieków zajmowała teren ograniczony dzisiejszymi ulicami Wroniecką, Kramarską i Szewską oraz północnymi murami średniowiecznego miasta wzdłuż dzisiejszej ulicy Solnej. Zamieszkiwało ją w różnych okresach od 1500 do 3000 osób. Domy na terenie dzielnicy były własnością zarówno Żydów i gminy żydowskiej, jak chrześcijan, którzy wynajmowali je Żydom. W centrum, między dzisiejszymi ul. Żydowską i Szewską, znajdował się zespół synagog - w szczytowym okresie było ich pięć. W 1905 roku powstała Nowa Synagoga, przebudowana przez hitlerowców na basen. Ostatnią ze znajdujących się tu synagog rozebrano w 1948 roku. Na terenie dzielnicy Gmina Żydowska prowadziła też instytucje publiczne: przytułki, dom starców, szpital, szkoły, łaźnie, rzeźnie rytualne itp.

Poznańska dzielnica żydowska w ciągu wieków kilkakrotnie ulegała pożarom: czasem przerzucał się na nią ogień z innych części miasta, czasem  płomienie rozprzestrzeniały się z powodu dzikiej, drewnianej zabudowy lekceważącej reguły ostrożności, czasem od szabasowych świec. Jeden z najbardziej tragicznych pożarów, który całkowicie zniszczył dzielnicę, miał miejsce w 1592 roku, tuż przed powrotem Maharala z Pragi. Odbudowano ją wówczas w ciągu dwóch lat, bo taki termin narzucił edykt Zygmunta III Wazy.

Po 1803 roku i kolejnym wielkim pożarze władze pruskie zezwoliły Żydom na osiedlanie się w innych częściach Poznania, ale aż do wybuchu II wojny światowej stary kahał pozostał największym skupiskiem ludności żydowskiej w mieście.

Przez wieki społeczność żydowska Poznania pozostawała z wyboru w kulturowej izolacji od reszty miasta; reszta społeczności nie interesowała się kulturową specyfiką Żydów. Dopiero od kilkunastu lat odkrywa się frapującą historię poznańskich Żydów.

Dziękuję Piotrowi Tetlakowi za udostępnienie portalowi Chaim/Życie materiałów oraz filmowego nagrania całego spektaklu „Rabin Maharal i Golem”.