Macewy od wielu lat są obiektem zainteresowania Muzeum Okręgowego w Lesznie. Już w roku 1999 pracownikom działu judaistycznego udało się zgromadzić blisko 370 ich sztuk. Obecnie jest ich ponad 400. Najczęściej są to tylko fragmenty pomników magrobnych, co w wielu przypadkach utrudnia, a niekiedy wręcz uniemożliwia ich identyfikację. Pomimo tych utrudnień, dzięki wykorzystaniu źródeł archiwalnych, ustalono dane dotyczące ponad 200 osób, których macewy ocalały, a które w przeszłości związane były z Lesznem, Borkiem Wielkopolskim, Osieczną, Rydzyną i Wschową.

On lub ona z 1700 roku

Najstarszy z zachowanych pomników pochodzi z końca XVII wieku i upamiętnia osobę zmarłą 21 listopada 1700 roku. Niestety, o zmarłym nie wiadomo nic poza tym, że on/ona lub jego/jej ojciec pochodził z Łucka na Ukrainie. Z XVIII wieku zachowały się ogółem 34 nagrobki (w kilku przypadkach świadczą o tym jedynie cechy zewnętrzne), w tym osiem z dawnego cmentarza żydowskiego w Osiecznej. Pozostałe pomniki to w przeważającej mierze dzieło lokalnych warsztatów kamieniarskich czynnych w XIX i w pierwszej połowie XX wieku, między innymi z pracowni Heinricha Bissinga w Lesznie i Juliusa Neustadta w Rawiczu. Najmłodszy z odnalezionych nagrobków związany jest z osobą Henrietty Barschak z domu Glogauer, zmarłej 7 maja 1919 roku w Lesznie.

Jako krawężniki

Jedna z najstarszych zachowanych macew zebranych przez Muzeum Okręgowe w Lesznie.

Fot. Adam Marczewski - ze strony WIrtualny Sztetl

Nagrobki zwiezione na teren muzeum przy Al. Jana Pawła II jeszcze do niedawna wykorzystywane były do różnych celów. Większość z nich służyła Zakładowi Zieleni Miejskiej w Lesznie jako krawężniki, które przed laty ułożono wzdłuż drogi wewnętrznej na terenie przedsiębiorstwa. Z czasem jego fragment został włączony w obręb ogródków działkowych przy ul. Cypriana Kamila Norwida i właśnie z tego odcinka zostały one wydobyte.

Ponad 60 pomników odzyskano z terenu posesji przy ul. Kanałowej, gdzie w czasie niemieckiej okupacji (do niszczenia cmentarza żydowskiego w Lesznie przystąpiono już w końcu 1939 roku), posłużono się nimi jako materiałem budowlanym. Macewami wyłożono tam wjazd na przydomowe podwórko. W tym samym okresie – w pierwszej połowie lat 40. XX wieku – nagrobki przewieziono na teren posesji przy ul. 17 Stycznia i obłożono nimi fundamenty jednej z kamienic (odzyskano tam 22 macewy). Kolejne grupy pomników odnaleziono między innymi przy ul. gen. Józefa Bema w Lesznie, w lasach rydzyńskich, przy ul. 55 Poznańskiego Pułku Piechoty we Wschowie i przy pl. 600-lecia w Osiecznej. Te ostatnie odkrył i wydobył pan Norbert Dudziak. Kilkanaście stel przywieziono z cmentarza żydowskiego w Borku Wielkopolskim, chroniąc je w ten sposób przed całkowitym zniszczeniem.

Zgromadzone na ocalałym 0,5 ha

W kolejnych latach Muzeum przyjmowało kolejne żydowskie nagrobki, m.in. z Osiecznej i ze Śmigla. Kilkadziesiąt pomników odnaleziono w połowie 1998 roku we Wschowie. Macewy nadal poszukiwano także na terenie Leszna, gdzie spodziewano się ich najwięcej. Obecnie w muzealnych zbiorach macew pochodzących z Leszna jest ponad 350. Planowano umieścić je w lapidarium, które miało powstać na terenie zachowanej części cmentarza żydowskiego o wielkości 0,5 ha (ocalałej z pierwotnej powierzchni 2,7 ha). Lapidarium dotąd nie powstało, ale wyremontowano znajdujący się tam dom przedporzebowy (z przeznaczeniem na bibliotekę), a teren ogrodzono i zgromadzono na nim większość pozyskanych macew. Pracownicy działu judaistycznego Muzeum Okręgowego w Lesznie dokonali także ich inwentaryzacji i wykonali dokumentację fotograficzną.

Artykuł opublikowano w: „Informatorze kulturalnym i turystycznym południowo-zachodniej Wielkopolski” 1999, nr 1, s. 6-7. Wersja poprawiona.