Nowa Synagoga w Poznaniu została otwarta w 1907 roku i do 1939 roku służyła jako dom modlitwy. W 1942 roku Niemcy urządzili w niej pływalnię, która po wojnie działała dalej, aż do 2011 roku. 

To, co z dawną, reprezentacyjną Nową Synagogą zrobili w czasie wojny hitlerowcy, „straszliwie kalecząc jego bryłę i wnętrze” - jak pisze Marciniak - ale i to, że stan ten utrzymali po wojnie Polacy, to realność. Konkret. Budynek jest świadectwem z jednej strony uprzedzeń i nienawiści, z drugiej obojętności i niepamięci. Od lat niemo mówi i domaga się od nas odpowiedzi.

W latach 2004-2011 w synagodze-pływalni podejmowane były różne działania artystyczne: koncerty, performanse, instalacje i wystawy (najczęściej w związku z corocznym programem organizowanego przez Kościół katolicki Dnia Judaizmu), ciesząc się niezmiennie dużym zainteresowaniem poznaniaków. Najmocniej spośród nich wybrzmiał cykl działań, które podjął w synagodze Janusz Marciniak.

Atlantyda Janusza Marciniaka, 2004

Pierwszym z nich był w styczniu 2004 roku jego performance i instalacja Atlantyda. Z 600 niebieskich zniczy artysta utworzył na powierzchni wypełniającej basen wody gwiazdę Dawida. Dodatkowych 100 zniczy prowadziło do środka pływali, a publiczności zostało rozdane 200 latarek rzucających niebieskie światło. Instalacji towarzyszyło wykonanie przez Chór Akademicki pod dyr. Jacka Sykulskiego kompozycji Medytacja o pokoju.

W wypowiedziach udzielonych w 2011 roku Jechielowi Weizmanowi, studentowi z Izraela, Marciniak wyjaśniał, że użyta w nazwie performansu „Atlantyda jest słowem-symbolem. Jej nazwa stała się synonimem zaginionego świata. Ta metafora zatopionego świata na pływalni w budynku dawnej synagogi miała uniwersalne znaczenie i była jasna. Prowadziła myśli publiczności w przeszłość, do zniszczonego żydowskiego świata. Ta metafora wyraża mój żal i pamięć. Performance i instalacja Atlantyda były znakiem pamięci o zniszczonym żydowskim świecie i symbolizowały żydowski los, nadzieję i odrodzenie”.

W wypowiedziach tych Marciniak podkreśla także, że jego celem było ukazanie budynku synagogi-pływalni jako pomnika. „Pracowałem z tym monumentalnym budynkiem i starałem się użyć go jako aktywnego pomnika. Pomnik musi być żywy. Pomniki mają znaczenie, kiedy naszym działaniem budzimy je do życia”. Poznańska synagoga jako żywy pomnik - tę swoją koncepcję artysta wyłożył w mającym cechy programowe tekście Koncepcja nowej Nowej Synagogi w Poznaniu (http://www.januszmarciniak.pl/synagogue).

Podobny wymiar - jako znaki pamięci i działania artystyczne o pierwiastku edukacyjnym - miały kolejne działania artysty w poznańskiej pływalni: wspomniane już 9.09.1939 oraz Alfabet. Wszystkie trzy charakteryzowały się czasowością i efemerycznością, i wszystkie wynikały z tego, co odczuwali również ich odbiorcy: „poczucia braku po Innym i świadomości pustki po Żydach (Innych)” , jak określił to ich twórca.

Między innymi z tych działań artystycznych Marciniaka zrodziła się w 2015 roku książka Joanny Roszak „Słyszysz? Synagoga. Wychodząc spod poznańskiej synagogi przy Wronieckiej” (artysta jest jednym z rozmówców autorki), którą udostępniamy na portalu Chaim/Życie.

Atlantyda Janusza Marciniaka, 2004

Z dzisiejszej perspektywy można stwierdzić, że próby odpowiedzi Janusza Marciniaka czy innych (np. Joanny Roszak, Krzysztofa Kwiatkowskiego) na wyzwanie, jakim jest dla Poznania i poznaniaków istnienie synagogi-pływalni - wobec realnej i szybko postępującej materialnej degradacji tego budynku powodowanych przez czas, bezdomnych i warunki atmosferyczne - pozostają tylko jednostkowymi wypowiedziami, także bez realnych konsekwencji. Sytuacja dawnej synagogi, od momentu zamknięcia w 2011 roku funkcjonującej w niej Pływalni Miejskiej, bardzo się pogorszyła. Po oświadczeniu poznańskiej gminy żydowskiej o sprzedaży budynku nie wiadomo nawet, do kogo on obecnie należy. Należy więc zacząć realnie myśleć o możliwości, że w przyszłości, jako obiekt nie nadający się do remontu, może on zostać rozebrany.

Byłoby to właściwie logiczną konsekwencją jego historii - i obojętności Poznania. (an)

Jak Janusz Marciniak mówi o swoich projektach i jak wyjaśnia powody ich zrealizowania - przeczytaj w Ankiecie Jechiela, interesujacym wywiadzie, jaki przeprowadził z artystą Jechiel Weizman.

Dziękuję Januszowi Marciniakowi za udostępnienie materiałów do prezentacji jago pracy na Chaim/Życie.